بار سنگین ثبت حقوقی مانع جدی فعالیت مؤسسات قرآنی است
مطالعات درباره وضعیت موجود مؤسسات قرآنی حاکی از آن است که مجوز فعالیت، نه تنها باری از دوش آن‌ها برنداشته بلکه خود باری سنگین بر دوش آن‌ها شده است.
توسعه مشارکت حداکثری مردم در فعالیت‌های قرآنی و تقویت نقش حمایتی و پشتیبانی دولت در گسترش فرهنگ قرآنی، بهانه‌ای شد تا زمینه اعطای مجوز فعالیت به مجموعه‌های مردم‌نهاد در قالب مؤسسات قرآنی فراهم شود، اما مطالعات پیرامون وضعیت موجود مؤسسات قرآنی حاکی از آن است که این مجوزها، نه تنها باری از دوش آن‌ها برنداشته بلکه امروز خود باری سنگین بر دوش آن‌ها شده است. در یادداشت حاضر به بررسی این موضوع خواهیم پرداخت.
مؤسسات، نماد فعالیت مردمی قرآنی
دستیابی به جامعه‌ای متمسک به قرآن و عترت، برخوردار از ایمان و عمل صالح، تحقق اندیشه‌های معمار بزرگ انقلاب اسلامی و رهنمودهای مقام معظم رهبری در گسترش فرهنگ حیات‌بخش قرآن و ارتقای ایران به کشوری توسعه‌یافته با هویتی اسلامی - انقلابی، در گرو عزم ملی و اراده هماهنگ مدیران ارشد نظام در زمینه‌سازی و حمایت از مشارکت حداکثری مردم و نهادهای مردمی در فعالیت‌های قرآنی در عرصه‌های مختلف آموزشی، پژوهشی و تبلیغی ترویجی است. بر همین اساس ثبت فعالیت‌های مردم‌نهاد با عناوین مؤسسات و خانه‌های قرآن، با هدف ارتقا روحیه تعاون، مشارکت و همچنین حمایت از گسترش و تقویت نهادهای مردمی ارائه و اجرایی شد.
فعالیت‌های قرآنی ـ مردمی از دیرباز در کشور وجود داشته است. قبل از انقلاب اسلامی جلسات خانگی قرآن، محفلی برای دور هم جمع شدن و قرآن خواندن بود و در حین انقلاب نیز، مرکزی برای فعالیت‌های انقلابی به‌شمار می‌آمد. پس از انقلاب نیز فعالیت‌های قرآنی ـ مردمی به قوت خود ادامه یافت و با توجه به سیاست‌های مسئولان قرآنی کشور تلاش شد که کم کم این فعالیت‌ها حالت رسمی به خود گرفته و افراد برای ادامه فعالیت خود مجوز رسمی ایجاد موسسه قرآنی دریافت کنند. به عنوان نمونه حسن‌محمدی مدیرعامل اتحادیه تشکل‌های قرآن و عترت با بیان اینکه رهبر معظم انقلاب فرمودند فعالیت قرآنی یک کار راهبردی است که باید حمایت شود اظهار کرد: «قبل از انقلاب کمتر از ۱۰ موسسه قرآنی ثبت‌شده در کشور وجود داشت درحالی‌که امروز بیش از ۵ هزار موسسه قرآنی وجود دارد.» امروزه فعالان قرآنی برای دریافت این مجوز باید به سازمان دارالقرآن الکریم یا معاونت قرآن و عترت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی مراجعه کنند. در ادامه به بررسی ابعاد مختلف و پیامدهای این دریافت مجوز خواهیم پرداخت:
ثبت مؤسسه، فرآیندی طاقت‌فرسا
حمایت از حرکت‌های خودجوش مردمی و ایجاد شبکه‌ای منظم و توانمند از فعالان عرصه فرهنگی - قرآنی همواره دغدغه همه دوست‌داران این عرصه بوده است اما این مهم با ایجاد فرآیندهایی پیچیده و طاقت‌فرسا جهت صدور مجوز فعالیت سازگار نبوده و نه تنها تسهیل‌کننده فعالیت نیست، بلکه خود مانعی در مقابل حرکت‌های مردمی است که در ادامه به ابعادی از آن پرداخته می‌شود:
۱. فرآیند طاقت‌فرسا و زمان‌بر
صدور مجوز مؤسسات قرآنی شامل دو مرحله است. متقاضی ثبت موسسه در مرحله اول مجوزی از سازمان دارالقرآن الکریم و یا معاونت قرآن وزارت ارشاد دریافت کرده و در مرحله بعدی باید با استفاده از این مجوز به ثبت موسسه غیرانتفاعی در نزد اداره ثبت شرکت‌ها و مؤسسات غیرانتفاعی بپردازد. متاسفانه این فرآیند به صورت معمول حداقل ۶ ماه زمان برده و در صورت عدم آشنایی متقاضی با فرآیندهای ثبت شرکت نیز می‌تواند این زمان بسیار بیشتر گشته و همراه با هزینه‌های بسیاری باشد. متاسفانه همین فرآیند طاقت‌فرسا و زمان‌بر خود سدی در مقابل بخشی از فعالیت‌های قرآنی شده است که از سختی و زمان‌بری این فرآیند می‌توان با انجام تمامی مراحل ثبت موسسه توسط خود مراجع صدور مجوز فعالیت قرآنی کاست که متاسفانه همین اندک امکان نیز فراهم نشده است.
۲. بی‌خاصیت بودن مجوز موسسه
ثبت حقوقی موسسه به عنوان یکی از مراحل اخذ مجوز فعالیت قرآنی، بیشتر برای مجموعه‌هایی مفید خواهد بود که نیازمند وجهه حقوقی برای همکاری و عقد قرارداد با سازمان‌های دولتی مختلف هستند و چنین وجهه حقوقی برای اکثریت مؤسسات قرآنی کارایی خاصی ندارد. بنابراین با توجه به بی‌خاصیت بودن مجوزهای موجود برای اغلب فعالان، چرایی الزام به ثبت مؤسسات قرآن در مرجع ثبت شرکت‌ها می‌تواند مورد بحث و بازنگری قرار بگیرد و به شیوه دیگری اجرایی شود.
۳. تصدی‌گری دولتی عامل افزایش معضلات
فارغ از مطالب قبلی، جای این سوال باقیست که آیا نهادهای دولتی باید تصدی صدور مجوز را برعهده داشته باشند؟ در پاسخ به این سوال حسین خاکسارهرندی، مدیر مهد قرآن ولایت اصفهان و مدیرعامل اتحادیه مدغم استان اصفهان گفت: «حکومت نباید دخالت کند و بحث نظارتی را باید بر عهده گیرد. همین مجوز دادن به مؤسسات کار نهادهای دولتی نیست، بلکه تمام اتحادیه‌های کشوری خودشان مجوز به صنف می‌دهند و دولت کاره‌ای نیست ولی متأسفانه در حوزه قرآنی وزارت فرهنگ و ارشاد و سازمان تبلیغات اسلامی هر کدام جدا مجوز می‌دهند و اینها برخی بعضاً ناهماهنگی را ایجاد می‌کند که بخش مردمی ضرر می‌بیند. اینها کارهایی است که باید برون‌سپاری شده و از تصدی‌گری دولتی جلوگیری شود، البته نظارت حق دولت است، اما دخالت حق دولت نیست.» بنابراین می‌توان به عنوان پیشنهاد از توان و ظرفیت اتحادیه‌های مؤسسات و تشکل‌های قرآن و عترت کشور جهت تسریع و سهولت و همچنین مشارکت حداکثری بخش مردمی برای صدور مجوز فعالیت مؤسسات استفاده کرد. اما آیا با وجود این فرآیندهای دشوار، پس از اخذ مجوز حمایت جدی از مؤسسات صورت می‌گیرد؟
هزینه ثبت مجوز بیش از حمایت‌ها
تقویت نقش حمایتی و پشتیبانی دولت در گسترش فرهنگ قرآنی را می‌توان به عنوان یکی دیگر از علل ایجاد سازوکار صدور مجوز نام برد اما باید دید که حمایت‌هایی که به واسطه صدور مجوز به مؤسسات تعلق می‌گیرد در چه وضعیتی به سر می‌برد؟
۱. توقف بیمه فعالان قرآنی
حسن محمدی با اشاره به وظیفه اصلی مجموعه‌های حاکمیتی نسبت به مؤسسات قرآنی که به صورت ساختارمند در حال فعالیت هستند گفت: «در واقع هدف قطعی ما حمایت از مؤسسات قرآنی است.» اما به چه میزان این حمایت‌ها محقق شده است؟ در پاسخ به این سوال عبدالهادی فقهی‌زاده، معاون قرآن و عترت وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی با اشاره به تلاش‌ها و فعالیت‌های صورت گرفته جهت بیمه فعالان قرآنی مؤسسات گفت: «با اقدام‌های انجام شده، تعداد بیمه‌شدگان به حدود ۶ هزار و ۹۹۴ نفر رسید.» وی در آذرماه سال ۹۸، صادقانه با اذعان به اینکه هم اکنون این روند متوقف شده، اظهار داشت: «با توجه به وضعیت اقتصادی امروز کشور که معاونت قرآن و عترت وزارت فرهنگ و ارشاد نیز از آن بی‌بهره نیست و هزینه بالای حق بیمه، این کار فعلاً متوقف شده است!»
۲. سهم ۵ درصدی مؤسسات از بودجه معاونت قرآن وزارت ارشاد
علاوه بر سیاست حمایتی بیمه فعالان قرآنی، بسته‌های تشویقی برای پشتیبانی از مؤسسات طراحی شده است که حمیدرضا شیخ‌ویسی، معاون امور مؤسسات فرهنگی قرآن و عترت معاونت قرآن و عترت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با اشاره به این موضوع گفت: «طبیعتاً هم وزارت ارشاد و هم سازمان تبلیغات در حوزه توسعه فعالیت‌های قرآنی اعتباراتی را در نظر دارند. وزارت ارشاد در نیمه نخست سال ۹۸ نزدیک به یک میلیارد و هشتصد میلیون تومان کمک به ۸۸۰ مؤسسه اعطا کرده است.» البته این سوال مطرح است که مابقی بودجه مصوب ۴۰۰ میلیارد ریالی معاونت قرآن و عترت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی دقیقاً در کجا هزینه می‌شود که تنها مبلغ قریب به ۲ میلیون تومانی آن به بخشی از مؤسسات داده می‌شود؟ آیا خروجی عملکرد این معاونت با حقوق و دستمزد سالیانه بیش از ۴۰ میلیارد ریال، تنها برای بیش از ۱۰۰ کارمند ستاد مرکزی خود در تهران مشخص است؟ البته مقایسه خروجی عملکرد مؤسسات مردمی با اینگونه معاونت‌ها و بودجه‌های تخصیص یافته به هر یک، بحث مفصلی است که باید در وقت مقتضی به آن پرداخت.
۳. کمک به مؤسسات از جیب مؤسسات
یکی دیگر از حمایت‌هایی که از مؤسسات صورت می‌گیرد مبلغی بالغ بر یک‌و‌نیم میلیارد تومان از طریق آزمون سراسری قرآن و عترت و قبول‌شدگان در این آزمون است که باید به مسئولان یادآور شد که بیش از نیمی از این مبلغ، از طریق هزینه شرکت در آزمون، از متقاضیان دریافت می‌شود!
فارغ از اینکه سیاست‌های حمایتی و پشتیبانی از مؤسسات قرآن با ناکارآمدی و نقدهای فراوان و جدی روبه‌رو است (که در مجالی دیگر به آن خواهیم پرداخت)، نتایج و اظهارات حاکی از آن است که پیامدها ثبت حقوقی جهت دریافت مجوز فعالیت قرآنی بیشتر از سود آن است.
افتادن از چاله به چاه مشکلات، پیامد الزام به ثبت حقوقی
سوء تدبیر در چگونگی توسعه مشارکت حداکثری مردم در فعالیت‌های قرآنی و تقویت نقش حمایتی و پشتیبانی از مؤسسات در گسترش فرهنگ قرآنی باعث شد تا مجموعه‌های مردم‌نهاد از چاله به چاه مشکلات بیفتند و ثبت حقوقی تازه شروع مشکلات جدیدی برای آن‌ها باشد که در ادامه به بخشی از آن‌ها خواهیم پرداخت:
۱. دریافت مالیات، ماحصل خروج فعالیت‌ها از شکل مردمی
یکی از این معضلات، پرداخت مالیات است که تاکنون مؤسسات قرآنی از پرداخت آن معاف بوده‌اند، اما با توجه به جدی شدن بحث‌های مالیاتی در کشور بعید نیست که طی سال‌های آینده این معافیت پایان یابد. پیرامون این موضوع، عبدالهادی فقهی‌زاده، معاون قرآن و عترت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی اعلام کرد: «در حال حاضر ۲ هزار و ۲۰۰ موسسه قرآن و عترت تحت نظر معاونت قرآن و عترت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در کشور با کمترین حمایت‌ها و کمک‌های مالی فعالیت می‌کنند و لازم است که مؤسسات فرهنگی قرآن و عترت از معافیت‌های مالیاتی در راستای تقویت فعالیت‌های قرآنی در کشور برخوردار شوند.» بنابر این ایجاد اضطراب و التهاب به مؤسسات به واسطه خارج کردن آن‌ها از فهرست معافین مالیات، ماحصل خروج فعالیت‌های مردم‌نهاد از شکل کاملاً مردمی بوده است.
۲. تزریق آفت آمارگرایی
یکی دیگر از پیامدهای ثبت حقوقی مجموعه‌های مردم‌نهاد، ایجاد نگاه بالا به پایین به این مؤسسات توسط مجموعه‌های حاکمیتی و ملزم کردن آن‌ها به ارائه آمار فعالیت‌ها به عنوان زیردستان خود است. در همین راستا خانم آشتیانی، حافظ قرآن کریم گفت: «شاید یکی از بزرگترین مشکلات مؤسسات قرآنی ارائه آمار به ادارات دولتی است که متاسفانه همین موضوع برای به دست آوردن بودجه بیشتر صورت می‌گیرد و انگیزه مسئولان مؤسسات را از معنویات به مادیات سوق می‌دهد و این امر سم مهلکی برای مؤسسات قرآنی است.» همچنین حسین قربانی، مدیرعامل مجمع قاریان تبریز با اشاره به مسابقه بین مؤسسات برای جذب اعتبارات دولتی از طریق آماردهی گفت: «مؤسسات قرآنی، عمدتاً مؤسسات قرآنی دولتی بوده‌اند و این باعث شده است که مسابقه‌ای در جهت جذب مسائل اقتصادی و مالی مابین مؤسسات ایجاد شود.»
۳. ایجاد گره کور مکان مناسب برای مؤسسات
اما گره کور مشکلات مؤسسات، نبود مکان مناسب برای فعالیت قرآنی است که ریشه پدیداری این معضل برای فعالان قرآنی، وجود انحصار در انتخاب مکان دفتر موسسه در ساختمانی اداری در آیین‌نامه اداره ثبت شرکت‌ها است. این در حالی است که ظرفیت قریب به ۸۰ هزار مسجد، ده‌ها هزار حسینیه و ۱۰۷ هزار و ۱۷۱ مدرسه (559 هزار و ۲۴۳ کلاس درس) در کشور، با بازنگری در آیین‌نامه صدور مجوز می‌تواند گره‌گشا مسئله کمبود مکان مناسب فعالیت و بالا بودن هزینه اجاره‌بها و همچنین هزینه‌های جانبی مثل آب و برق باشد.
باید دید که چرا با وجود ثبت بیش از ۹۲ هزار هیئت مذهبی به عنوان الگوی موفق مشارکت مردمی در فعالیت‌های فرهنگی ـ مذهبی، چنین مسیر پرچالش و پر نقصی برای فعالیت‌های قرآنی ـ مردمی در نظر گرفته شده است؟
تب ساختارسازی، شاه‌بیت مشکلات قرآنی کشور
شروع فعالیت از ساختارسازی و راه‌حل را در ایجاد ساختار جدید یافتن، مسیری غلط بوده که طی سال‌های گذشته در فضای قرآنی کشور پیموده شده و هر روز نیز سرعت بیشتری یافته و قبل از اینکه مأموریت و مسئله دقیق مجموعه‌ها مشخص شود ساختاری عریض و طویل برای تحقق آن مأموریت و مسئله مبهم! پدید آمده است. این معضل را می‌توان در مجموعه‌هایی همچون شورای توسعه فرهنگ قرآنی و کمیسیون‌های ذیل آن، ستاد طرح ملی حفظ قرآن کریم و بسیاری از مجموعه‌های دیگر قرآنی مشاهده کرد. متاسفانه همین نگاه منجر به ایجاد فرآیندی برای ثبت رسمی و حقوقی و ایجاد ساختارهای دست و پاگیر برای فعالیت‌های مردمی شده که نه تنها کمکی به آن‌ها نکرده بلکه بسیاری از آن‌ها را نیز به چاه انداخته و حمایت‌هایی که قرار بود به این مؤسسات برسد نیز در لایه‌های متعدد این ساختارها گم شده و سر مؤسسات و مردم بی‌کلاه مانده است.
امید است که از این پس مسئولان قرآنی کشور قبل از ایجاد هر ساختار و شبکه و تشکل جدیدی به آسیب‌شناسی ساختارهای قبلی و تلاش برای بهبود وضعیت آن‌ها بپردازند و باور کنند که مشکل با ساختارسازی حل نمی‌شود، بلکه باید طرحی نو درانداخت و اندیشه‌ای نو به صحنه آورد.
محمد امین عبدالرحیمی؛ عضو مرکز راهبردی طارق
انتهای پیام
