سرمنشأ انقلاب اسلامی قیام لله است / دلایل افول و مانایی حرکت‎های نهضتی

به گزارش ایکنا از چهارمحال‌وبختیاری، وبینار تخصصی «بررسی نسبت حرکت‌های نهضتی در الگوی حکمرانی مردمی و بازخوانی پیام امام(ره) در سالروز تشکیل نهضت سوادآموزی» عصر روز گذشته، هشتم دی‌ماه به‌ همت جبهه فرهنگی انقلاب اسلامی و با همکاری بسیج اساتید استان چهارمحال‌وبختیاری، با حضور اساتید حوزه و دانشگاه و صاحبنظران فرهنگی کشور در شهرکرد برگزار شد.

حجت‌الاسلام والمسلمین میراحمدرضا حاجتی، امام‌جمعه موقت اهواز و استاد حوزه علمیه خوزستان در ابتدای این نشست در تبیین نقش و جایگاه مردم در منظومه فکری امام خمینی(ره)، اظهار کرد: نهضتی بودن و نهضتی ماندن انقلاب اسلامی مبحث بسیار مهم و در عین حال مغفول‌مانده‌ای است که باید مورد توجه و بازخوانی قرار گیرد. الگوی انقلاب حضرت امام(ره) ناشناخته است و نه تنها دشمنان بلکه دوستان ایشان در فقر شدید در این زمینه به سر می‌برند، با این توضیح که گاه حتی دشمنان در برخی ساحت‌ها از ما پیشروتر و بهتر کار کرده و نتیجه گرفته‌اند.

وی با بیان اینکه شناسایی الگوی قیام امام راحل(ره) کار ساده‌ای نیست، ادامه داد: این قیام زمینه‌ساز طلوع خورشید ولایت عظمی است و معرفت به آن نباید کار ساده‌ای باشد. برای یافتن اسرار این الگو باید جلسات تبیینی رواج یابد، الگوی قیام امام(ره) منحصر به‌فرد است و هیچ الگوی موجودی سراغ نداریم که براساس آن الگوی ایشان را بشناسیم بلکه باید به‌صورت ماهوی تنها به همین الگو پرداخت.

مردم‌پایه و قیام‌پایه بودن؛ ویژگی‌های بدیع نهضت انقلاب اسلامی

حاجتی الگوی صدر اسلام و تاریخ ۲۵۰ ساله را تنها منبع کمک‌کننده برای شناخت الگوی قیام امام(ره) برشمرد و توضیح داد: محمد حسنین هیکل که دو بار با امام(ره) در ایران مصاحبه کرده است در کتاب «مدافع آیت‌الله» می‌نویسد: «وقتی نزد ایشان رفتم احساس کردم که یکی از اصحاب پیامبر(ص) و سرداران سپاه امام علی(ع) از معبر زمان عبور کرده و به زمان حال قدم گذاشته تا سپاه بی‌رهبر علی(ع) را پس از شهادت آن حضرت رهبری کند.» این تعریف یک اندیشمند سرشناس سنی و سکولار از امام(ره) است که در مصر زندگی می‌کند.

نویسنده کتاب عصر خمینی(ره) گفت: رئیس وقت سازمان سیا در پاسخ به بوش پدر که پرسیده بود چطور ابرکامپیوترهای شما نتوانستتد انقلاب ایران را پیش‌بینی کنند، گفته بود انقلاب ایران بی‌تعریف بود و هیچ الگویی در رهبری و پردازش حکومت نداشتیم که بتوانیم این انقلاب را تعریف کنیم. تا قبل از انقلاب اسلامی، پاپ‌های کاتولیک بیشترین مسیری که از واتیکان و کلیسا دور شده بودند، ۵۰ کیلومتر بود و با انقلاب اسلامی اتفاقی افتاد که پاپ تا عراق و ملاقات آیت‌الله سیستانی هم رفت.

حاجتی تلفیق دینداری و مردم‌سالاری را یکی از ابعاد الگوی قیام امام راحل دانست و توضیح داد: این تلفیق مبدأ نهضت و قیام و برآمده از متون دین بود. آیت‌الله سبحانی در درس فقه و از قول امام(ره) می‌گفت که یکی از راه‌های اثبات حقانیت پیامبر و ائمه اطهار(ع) احکام پرشمار و پیچیده‌ای بود که هر انسان عادی نمی‌تواند آن‌را ارائه دهد. دلیل بر حقانیت ولی‌فقیه نیز حجم وسیع کلام و سخنان غیر تکراری و بدیع و سراسر معارف است که هنوز بسیاری از این سخنان را نتوانسته‌ایم درک کنیم. مقام معظم رهبری توضیح می‌دهند که چرا امام(ره) بر مردم‌سالاری تکیه داشتند و پاسخ آن است که ایشان معتقد به الگوی دینی در انقلاب اسلامی بودند.

این مدرس حوزه و دانشگاه با طرح این پرسش که وسعت گسترده قیام امام(ره) و انگیزش نهضت انقلاب اسلامی از کجا ریشه می‌گیرد، تصریح کرد: ایشان چهار آیه قرآن کریم را مکرراً تکرار می‌کردند که از جمله إِنْ تَنْصُرُوا اللَّهَ يَنْصُرْكُمْ وَيُثَبِّتْ أَقْدَامَكُمْ (محمد/۷) و إِنَّمَا أَعِظُكُمْ بِوَاحِدَةٍ ۖ أَنْ تَقُومُوا لِلَّهِ مَثْنَىٰ وَفُرَادَىٰ (سبا/۴۶) بود. ایشان قائل بودند که سرمنشأ نیکی‌ها و سیر و سلوک و کلید حل تمام مسائل قیام لله است. همچنان که وقتی یک فرد در دورترین مناطق و بدون آنکه کسی او را بشناسد کار فرهنگی و قیام لله می‌کند، وقتی تن بی‌سرش را می‌آورند انقلاب به‌پا می‌کند و میلیون‌ها نفر را به‌دنبال جنازه خود می‌کشاند و مزارش زیارتگاه فوج فوج شیفتگان می‌شود.

حاجتی با تصریح اینکه امام(ره) در فرمان خودشان مبنی بر تشکیل نهضت سوادآموزی نیز از واژه قیام استفاده کرده بودند، افزود: قیام لله ایجادکننده نهضت است که این قیام عمومی ریشه در معارف قرآنی دارد و این مفهوم از نگاه عرفانی امام(ره) برمی‌خیزد، قیام‌پایه بودن نهضت، الگوی انقلاب اسلامی را به‌ویژه برای غربی‌ها ناشناخته باقی گذاشته است.

ویژگی‌های حرکت نهضتی با بازخوانی الگوی نهضت سوادآموزی

در ادامه این نشست سیداحمد عبودتیان، دبیرکل جبهه فرهنگی انقلاب اسلامی و رئیس بنیاد خاتم‌الاوصیا(ص) در تشریح ابعاد نهضت سوادآموزی و با اشاره به اینکه نظیر این حرکت حدود ۱۱۴ سال پیش از سوی مشروطه‌خواهان تحت عنوان سپاه دانش شکل گرفته بود، اظهار کرد: این برنامه در سال ۱۳۳۵ وارد دستور کار دولت پهلوی شد و در سال ۴۱ سپاه دانش شکل گرفت، اما در عمل نتوانست مسئله بیسوادی را حل کند زیرا یکی از اهداف شکل‌گیری آن پیشگیری از نفوذ جریانات سوسیالیستی بود.

وی با ذکر اینکه شکل‌گیری سپاه دانش با هدف تحکیم پایه‌های قدرت و ایجاد ثبات سیاسی کلید خورد، ادامه داد: سردمداران رژیم پهلوی روحانیت را که در روستاها برای تبلیغ می‌رفتند می‌دیدند و دنبال جریان و سوپاپ اطمینان بودند که به روستاها و شهرها گسیل کنند تا بتواند قدرت و قداست شاه را به مردم تبیین کند، بخش مهمی از فعالیت سپاهیان دانش ناظر بر این نکته بود که شاه و دودمان پهلوی را نزد مردم جا بیندازند و جریان انقلاب سفید را در میان مردم تقویت و مستحکم کنند.

عبودتیان تصریح کرد: نتیجه و خروجی سپاه دانش این است که در ابتدای انقلاب، هنوز ۷۰ درصد جمعیت که می‌توانستند از سواد بهره‌مند شوند، بی‌سواد بودند و توانایی خواندن و نوشتن نداشتند. لذا، قیاس نهضت سوادآموزی و سپاه دانش از حیث کمی قیاسی مع‌الفارق است.

دبیرکل جبهه فرهنگی انقلاب اسلامی با اشاره به پیام و فرمان امام خمینی(ره) در هفتم دی‌ماه ۵۸ مبنی بر تشکیل نهضت سوادآموزی، گفت: در بخش صدور دستور این پیام امام(ره)، ایشان از تعابیری چون «بدون از دست دادن وقت» و «بدون تشریفات خسته‌کننده» و «به‌طور ضربتی» استفاده می‌کنند. ایشان در این پیام هدفی کوچک یعنی توانایی خواندن و نوشتن اما وسیع و در سطح کشور را تعریف می‌کنند و با دمیدن روح حماسه در این مطالبه همگان را به ورود به میدان بدون تشریفات فرا می‌خوانند و می‌فرمایند: «تمام بی‌سوادان برای یادگیری و تمام خواهران و برادران باسواد برای یاد دادن به پا خیزند‌»، لذا ایشان تک‌تک مردم را وارد کار می‌کنند و کسی را از قلم نمی‌اندازند.

عبودتیان با بیان اینکه در این حرکت نهضتی امام(ره) از حلقه‌های میانی و ائمه جماعت شهرها و روستاها و... برای این مهم دعوت می‌کنند، ادامه داد: ایشان اماکن مذهبی و ایمانی نظیر مساجد و تکایا را برای تحقق این مهم جانمایی و تأکید می‌کنند که مردم منتظر دولت نمانند و حتی منازل شخصی خود را برای تعلیم بی‌سوادان استفاده کنند.

وی ساده‌سازی کار را از دیگر ویژگی‌های حرکت نهضتی دانست و گفت: امام در بخشی از این پیام می‌فرمایند: ملت عزیز من از شما انتظار دارم که با ایمان بالای خود بدون فوت وقت، ایران را به‌صورت مدرسه‌ای درآورید و در هر شب و روز و هر اوقات بیکاری یکی دو ساعت را صرف این عمل شریف کنید. لذا کار به‌دور از پیچیدگی‌ها قرار می‌گیرد، تعریف کار و جا و مکان و عوامل کار را صورت می‌گیرد تا همگان اعم از زن و مرد و پیر و جوان بتوانند نقش‌آفرینی کنند و این نهضت دستاوردهای درخشانی دارد که کاملا گویا و مشخص است.

عبودتیان با ذکر چند ویژگی الهام‌بخش نهضت سوادآموزی، بیان کرد: این ویژگی‌ها امروز نیز می‌توانند در طراحی حرکت‌های عمومی و حل مسائل اجتماعی الهام‌بخش باشند و مسیر را روشن کنند. نخست آنکه امام(ره) حرکت را بر مبانی مبتنی می‌کنند و قائل به این نکته هستند که سوادآموزی باید با آموختن سواد قرآنی همراه باشد.

رئیس بنیاد خاتم‌الاوصیا(ص) افزود: ویژگی دوم آن است که امام(ره) می‌فرمایند منتظر دولت نمانید، ایشان مسیری موازی با دولت بدون ساختار بوروکراتیک را ترسیم و بستری ایجاد می‌کنند که مردم به راحتی در آن نقش ایفا کنند؛ ایشان همچنین ساختاری غیر متمرکز برای کار تعریف کرده و آن‌را غیردیوان‌سالارانه و آسان‌سازی می‌کنند و قائل هستند که با روزی یک یا دو ساعت می‌توان این حرکت را به سمت حصول نتیجه پیش برد بی‌آنکه استاندارد یا نُرم و پیچیدگی خاصی برای حرکت تعریف کنند.

عبودتیان دیگر ویژگی الهام‌بخش نهضت را ناظر به مردم‌نهاد بودن کار در ساختار شورای حاکمیتی دانست و بیان کرد: مردم گردانندگان اصلی جریان هستند و نهادهایی چون جهاد کشاورزی و جهاد دانشگاهی و... جریان‌ حلقه‌های میانی بودند که شورای گرداننده و پیش‌برنده مسیر نیز مردمی بود.

عوامل افول یا مانایی نهضت کدامند؟

در ادامه احمدرضا بسیج، رئیس بسیج اساتید چهارمحال‌وبختیاری و عضو هیئت علمی دانشگاه فرهنگیان استان با اشاره به اینکه واژه نهضت به‌معنای خیزش و برخاستن و آمادگی برای یک قیام است، اظهار کرد: نهضت‌ها به‌دلیل تفاوت‌های ماهوی و ذاتی از یکدیگر متفاوتند که برخی موقتی و برخی دیگر پایدار، برخی دینی برخی غیردینی، برخی عمقی برخی سطحی، برخی موضوعی و برخی عمومی هستند لذا نمی‌توان تمامی نهضت‌ها را با یک نگاه مورد بررسی قرار داد و عوامل افول یا ماندگاری آنان‌را با عواملی مشابه ارزیابی کرد. نهضت پیامبران و امامان و هر نهضتی ذیل نهضت آنان تأثیرگذار و ماندگار است و نهضت انقلاب اسلامی مانند نهضت عاشورا در زمره نهضت‌های مانا قرار دارد.

وی با تصریح اینکه هر نهضتی بر طبق قواعد فلسفه ممکن است دارای چهار علت فاعلی، صوری، غایی و مادی باشد، بیان کرد: علت فاعلی یا توانمندی بانیان نهضت بسیار حائز اهمیت است‌، مقایسه نهضت عاشورا با قیام توابین گویای آن است که نهضت امام حسین(ع) جهانی و فرا سرزمینی و مانا می‌شود و بر خلاف نهضت توابین که اتفاقا نهضتی دینی است اما خاموش می‌شود، از همراهی مردم برخوردار است. لذا باید دید بانیان نهضت توانمندی همراه‌سازی و اقناع مردم را دارند یا خیر که اگر این همراهی محقق شود، مانا خواهد بود.

بسیج احساس نیاز مردم به رخ دادن حرکت و نهضت را مهم ارزیابی کرد و توضیح داد: البته باید دانست که اکثر عالم گرفتار احساس نیاز کاذب هستند و بانیان باید بتوانند احساس نیاز صادقی را در میان مردم و بر اساس فطرت خداجوی آنان، ایجاد کنند تا دوام نهضت تضمین شود. همچنان که عامل پیروزی پیامبران به‌ویژه پیامبر خاتم(ص)، معطوف ساختن کار بر اساس فطرت انسان‌ها بود.

عضو هیئت علمی دانشگاه فرهنگیان استان بیان کرد: آینده‌پژوهی را یکی از مسائل بسیار مهم در نهضت‌هاست که بعد از انقلاب و در سطوح مختلف جامعه متأسفانه کمتر مورد توجه واقع شده و لذا در اصولی چون تعلیم و تربیت، علوم آکادمیک و... هنوز مشکل داریم؛ دشمن‌شناسی و سنجش امکانات و برخورداری از عده و عُده از دیگر عوامل تأثیرگذار در افول یا دوام نهضت است.

بسیج در خصوص علت غایی نهضت و اهداف حرکت، بیان کرد: عوامل افول نهضت‌ها را گاه در غایت‌ها و اهداف باید جست‌وجو کرد؛ همچنین علت صوری ناظر به ابزارها و مشروعیت صحیح نهضت است. علت مادی نیز موضوع نهضت را تعریف می‌کند که در مانایی یا از بین رفتن نهضت‌ها تأثیرگذار است.

سازمان؛ گفتمان‌ساز و بسترساز نهضت عمومی

در ادامه، ساسان زارع، عضو هیئت علمی دانشگاه امام حسین(ع) و معاون هماهنگ‌کننده قرارگاه فرهنگی و اجتماعی بقیةالله(عج) با اشاره به منطق امام خمینی(ره) در ایجاد تحول اساسی در تمام ساحت‌های کشور، اظهار کرد: از ابتدای پیروزی انقلاب اسلامی تا اتفاقات معجزه‌وار در بخش‌های دفاعی و زیرساخت‌های سخت‌افزاری نظام و یا حرکت‌هایی از جنس نهضت سوادآموزی یا روایت امروزین آن یعنی نهضت علمی و حفظ پیشرانی جمهوری اسلامی در جهش علمی و ... همگی از یک فناوری تبعیت کردند که این تکنولوژی می‌تواند چراغ راه ما برای ادامه حرکت و الگوگیری در ساحت‌های نیازمند تحول کشور، باشد.

وی ادامه داد: امام(ره) از زمان کلید زدن انقلاب، در ایجاد حرکت‌های بخشی و مردمی می‌دمد و آن‌ها را تکثیر می‌کند تا در این چارچوب، هر فردی در هر موقعیت و جایگاهی هر کاری که می‌تواند انجام دهد. در واقع نخستین دستور آتش به اختیار را حضرت امام(ره) پیش از انقلاب صادر می‌کنند و این حرکت‌های بخشی تبدیل به جنبش‌های اجتماعی و حرکت‌های عمومی و در نهایت یک نهضت فراگیر در جامعه می‌شوند که انقلاب اسلامی خروجی این نهضت عمومی است.

زارع با طرح این پرسش که آیا یک سازمان که مأموریت مشخصی دارد در ارائه خدمت به جامعه توانایی ایجاد یک نهضت فراگیر را دارد یا خیر؟ بیان کرد: با نگاهی به منطق گام اول انقلاب، هیچ‌گاه سازمان‌ها پیشران ایجاد حرکت عمومی نبودند و حرکت عمومی مردم از دل جامعه هیچ‌گاه معطل یک متغیر بیرونی نبوده و همیشه حرکت‌هایی ولو بخشی از دل جامعه شکل گرفته و ولی‌ زمان از حرکت حمایت کرده است، سپس جریان‌های حلقه‌های میانی برای تبیین و تکثیر حرکت به کمک رهبر آمده‌اند که آخرین نمونه حرکت عمومی اقتضایی و مقطعی در کشور، رزمایش مواسات و کمک مؤمنانه است.

استادیار دانشگاه امام حسین‌(ع) بیان کرد: روزی که مقام معظم رهبری فرمان رزمایش مواسات و کمک مؤمنانه را صادر کردند از مثال‌های موجود سخن گفتند و به حرکت‌های عمومی در یزد و مشهد و دیگر شهرها اشاره کردند، لذا ایشان نمونه‌های موفق از خود جامعه را به مردم نشان دادند و خواستند که این نمونه‌ها تکثیر شوند. این حرکت ابتدایی جامعه که از خود مردم ایجاد شده بود با دخالت حلقه‌های میانی در جای‌جای کشور تکثیر شد، حرکتی عمومی که هیچ‌گاه  سازمان‌‌ها قادر به شروع یا تکثیر آن نبودند بلکه در بهترین حالت‌ یا به گفتمان‌سازی بیشتر حرکت کمک کرده و یا از حیث بسترسازی و زیرساختی آن را یاری رسانند.

زارع با اشاره به فرمان امام خمینی(ره) مبنی بر تشکیل نهضت سوادآموزی، گفت: ایشان در این پیام، آموزش و پرورش را خطاب قرار نمی‌دهند بلکه تنها از این نهاد می‌خواهند که بستر و ابزار کار را فراهم آورد و نگاه ایشان به این سازمان، صرفاً نگاه بسترسازی است؛ مبحث حرکت عمومی در گام دوم انقلاب مطالبه‌ای است که مقام معظم رهبری از سال ۹۰ و حتی پیش از آن از دولت‌ها داشته‌‌اند و با کلیدواژه «باید» از دولتمردان خواسته‌اند که برای وارد ساختن مردم به میدان طراحی و برنامه داشته باشند، ایشان از سال ۹۶ همین مسئله را از جریان جوان انقلابی مطالبه می‌کنند و در فروردین ۹۷ فرمان آتش به اختیار در حوزه فرهنگی را بار دیگر تکرار می‌کنند و آن‌را به تمام عرصه‌های عمومی کشور تسری داده و قیام را عمومی می‌کنند، این امر در بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی به اوج می‌رسد.

معاون هماهنگ‌کننده قرارگاه فرهنگی و اجتماعی بقیةالله(عج) تصریح کرد: مقام معظم رهبری دولت سیزدهم را نیز مأمور به حمایت و پشتیبانی هوشمندانه از حرکت عمومی می‌کنند و هیچ‌گاه از دولت نخواسته‌اند که یک حرکت عمومی را ایجاد کند یا شکل دهد و تکثیر کند. در واقع، دولت خود موظف است امکانات و رفاه را برای مردم فراهم کند، لذا اگر دولت جامعه را به حرکت عمومی دعوت کند، به‌نظر می‌رسد جامعه اعتنا و اعتماد به دولت را از دست بدهد.

زارع با ذکر نمونه‌ای از حمایت نهاد حاکمیتی از حرکت‌های عمومی، گفت: اوایل دهه ۸۰، حدود ۱۰ گروه جهادی در کشور فعال بود، مقام معظم رهبری تدبیر کردند و از این گروه‌های جهادی خواستند که خودشان را تکثیر کرده و دیگران را برای ورود به عرصه کار جهادی تشویق کنند؛ رهبری همچنین سازمان بسیج سازندگی را ایجاد کردند و دولت وقت نیز با ایجاد طرح هجرت ۳، امکانات دولت را به کمک گروه‌های جهادی گسیل کرد و در طی چند سال، ۱۰ گروه جهادی به ۱۰ هزار گروه جهادی افزایش یافتند، لذا محور اصلی در تکثیر گروه‌های جهادی خود این گروه‌ها بودند، اما بسیج سازندگی برای برپایی همایش‌ها و ایجاد دوره‌های آموزشی، اعطای کمک‌های دولتی و تسهیل‌گری بستر را مهیا کرد تا گروه‌های جهادی شیوع یافته و همه‌گیر شود.