راهکارهای عملی کاهش شکاف نسلی با بهر‌ه‌مندی از تربیت معنوی

به گزارش خبرنگار ایکنا، سی و دومین پیش نشست آنلاین اولین کنفرانس بین المللی خانواده و تربیت معنوی با همکاری مشترک پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و مؤسسه خانواده اسلامی و تربیت معنوی «خاتم» به میزبانی پردیس خواهران دانشگاه امام صادق(ع) با موضوع «نقش تربیت معنوی در کاهش شکاف نسلی با تأکید بر دعای ۲۴ و ۲۵ صحیفه سجادیه» با سخنرانی نیکو دیالمه، دانشیار گروه معارف و علوم تربیتی دانشگاه امام صادق(ع) برگزار شد.

نیکو دیالمه در این نشست از تربیت معنوی در نگاه اسلامی و شیعی سخن به میان آورد و گفت: تربیت معنوی در دیدگاه اسلامی جایگاه ویژه و ممتازی دارد و اساساً این نوع تربیت توسط والدین به فرزندان یا همان مربی به متربی توصیه شده است و بر همین اساسا می‌توان گفت که فرآیند یاری‌رسانی متربی برای ایجاد تغییرات در مسیر تقویت ارتباط با خداوند تبارک و تعالی به جهت سازماندهی رابطه با خود و انسان و جهان به هدف دستیابی به کمال انسانی است. البته آن رابطه اصلی تمام روابط دیگر را فیلتر خواهد کرد لذا هر رابطه، هر لحظه از زندگی خانوادگی می‌تواند ارتباط ما با خدا را نشان دهد.

دانشیار گروه معارف و علوم تربیتی دانشگاه امام صادق(ع) افزود: رشد یافتن معنویت فطری متربی تا رسیدن وی به مرز ایمان و معنایابی حیات و دیدن باطن و آنچه فراتر از ظاهر دنیا قرار دارد و رهایی از تعلقات مادی و پیدایش حال، شور و جاذبه و حب شدید و در عین حال منطقی و درست برای حرکت به سوی خدای یگانه و قرار گرفتن در ولایت او از رهگذر تأسی به اولیای الهی(خاتم‌الانبیا صلوات‌الله‌علیه و ائمه معصومین علیهم‌السلام) است.

مفاهیم مرتبط به روابط نسلی متربی و مربی

دیالمه در ادامه این نشست همچنین به مفاهیم مرتبط به روابط نسلی متربی و مربی یا همان والدین و فرزندان اشاره کرد و گفت: روابط نسلی متربی و مربی یا همان والدین و فرزندان بر چهار مفهوم کلیدی «شكاف نسلی»، «تفاوت نسلی»، «گسست نسلی» و «انطباق نسلی» شکل می‌گیرد. سه مفهوم «شكاف نسلی»، «تفاوت نسلی»، «گسست نسلی» درجات مختلفی از تفاوت در ارزش‌ها، هنجارها و نگرش‌های میان نسل‌ها را بیان می‌کند.

دانشیار گروه معارف و علوم تربیتی دانشگاه امام صادق(ع) ادامه داد: در تفاوت نسلی، اختلافات اندک بوده و اغلب دارای ریشه روانشناختی مرتبط با تفاوت‌های عاطفی و روانی متأثر از تفاوت سنی است اما در گسست نسلی، اختلافات شدید میان نسل‌ها موجب جدایی نسل جدید از نسل قدیم و طغیان نسل جدید در برابر نسل قدیم می‌شود؛ به طوری که نوجوانان و جوانان می‌کوشند آخرین پیوندهای وابستگی خود از والدین یا نسل بالغ را از بین ببرند. این پدیده در خانواده به صورت اختلال در تبعیت فرزندان از والدین و تغییر گروه مرجع جوانان نمود می‌یابد؛ به این معنی که فرزندان برای همانندسازی، فرد دیگری را جایگزین شخصیت پدر یا مادر می‌کنند برخی بر این باورند که همان‌گونه که انطباق کامل نسلی ممکن نیست، انقطاع یا گسست مطلق نسلی نیز عملاً محال است.

دیدگاه اسلام در تفاوت نسلی

دیالمه در ادامه به دیدگاه اسلام در تفاوت نسلی اشاره و اظهار کرد: اسلام تفاوت نسلی را به رسمیت شناخته و توجه به آن را به والدین گوشزد می‌کند. در همین راستا ابن ابى الحديد در جلد 20 ام شرح نهج‌البلاغه آورده است که امام علی(ع) در رابطه با تفاوت بین نسلی می‌فرمایند: «لا تُقْسِروا أوْلادَکمْ عَلی آدابِکم، فَاِنَّهُم مَخْلوُقوُنَ لِزَمانٍ غَیْرِ زَمانِکم؛ فرزندان خود را بر آداب و رسوم خود مجبور نسازید، زیرا آنان به روزگاری غیر از روزگار شما تعلق دارند.»

دانشیار گروه معارف و علوم تربیتی دانشگاه امام صادق(ع) در ادامه همچنین به شکاف نسلی در قرآن کریم نیز اشاره کرد و گفت: خداوند تبارک و تعالی در آیه 17 سوره احقاف می‌فرمایند: «وَالَّذِي قَالَ لِوَالِدَيْهِ أُفٍّ لَكُمَا أَتَعِدَانِنِي أَنْ أُخْرَجَ وَقَدْ خَلَتِ الْقُرُونُ مِنْ قَبْلِي وَهُمَا يَسْتَغِيثَانِ اللَّهَ وَيْلَكَ آمِنْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ فَيَقُولُ مَا هَٰذَا إِلَّا أَسَاطِيرُ الْأَوَّلِينَ؛ و (چقدر ناخلف است) فرزندی که پدر و مادر را گفت: اف بر شما باد، آیا به من وعده می‌دهید که پس از مرگ مرا زنده کرده و از قبر بیرون می‌آورند در صورتی که پیش از من گروه و طوایف بسیاری رفتند (و یکی باز نگشتند)؟ آنگاه پدر و مادر به خداست غاثه کنند (که پروردگارا، تو فرزند ما را هدایت کن و به او گویند) که وای بر تو، ایمان بیاور، البته وعده خدا بر حق و حقیقت است، باز (آن نااهل فرزند) گوید: این سخنان جز افسانه و اوهام پیشینیان نیست.»

رابطه خوب والد و فرزند از دیدگاه قرآن

دیالمه همچنین به بررسی رابطه خوب والد و فرزند از دیدگاه قرآن کریم پرداخت و تصریح کرد: در ارتباط با رابطه خوب والد و فرزند خداوند متعال در آیه ۱۵ سوره احقاف می‌فرمایند: «وَوَصَّيْنَا الْإِنْسَانَ بِوَالِدَيْهِ إِحْسَانًا ۖ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ كُرْهًا وَوَضَعَتْهُ كُرْهًا ۖ وَحَمْلُهُ وَفِصَالُهُ ثَلَاثُونَ شَهْرًا ۚ حَتَّىٰ إِذَا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَبَلَغَ أَرْبَعِينَ سَنَةً قَالَ رَبِّ أَوْزِعْنِي أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتِي أَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَعَلَىٰ وَالِدَيَّ وَأَنْ أَعْمَلَ صَالِحًا تَرْضَاهُ وَأَصْلِحْ لِي فِي ذُرِّيَّتِي ۖ إِنِّي تُبْتُ إِلَيْكَ وَإِنِّي مِنَ الْمُسْلِمِينَ؛ و ما انسان را به احسان در حق پدر و مادر خود سفارش کردیم که مادر با رنج و زحمت بار حمل او کشید و باز با درد و مشقت وضع حمل نمود و سی ماه تمام مدت حمل و شیرخواری او بود تا وقتی که طفل به حد رشد رسید و آدمی چهل ساله گشت (و عقل و کمال یافت آنگاه سزد که) عرض کند: بار خدایا، مرا بر نعمتی که به من و پدر و مادر من عطا فرمودی شکر بیاموز و به کار شایسته‌ای که رضا و خشنودی تو در آن است موفق دار و فرزندان مرا صالح گردان، من به درگاه تو باز آمدم و از تسلیمان فرمان تو شدم.»

نقش دعا در فرایند تربیت اسلامی و شیعی

وی در ادامه به نقش دعا در فرایند تربیت اسلامی و شیعی نیز اشاره کرد و گفت: دعا در مکتب اهل‌بیت علیهم‌السلام یک فرآیند آموزشی و تربیتی است. دعا تجربه زیسته معنوی همراه با تعلیم و تربیت تفکر محور است که در قالب سخن گفتن با خدا درباره مسائل و نیازهای حیاتی انسان انجام می‌شود. اساساً دعاکردن هم ناظر به مسئله‌های زندگی و هم ناظر به نیازهاست.

به گفته دانشیار گروه معارف و علوم تربیتی دانشگاه امام صادق(ع) از منظر دین اسلام و مذهب شیعه دعاکردن نقشی بسیار گسترده و فراگیر در فرهنگ داشته و دارد و به واقع یکی از ارکان شکل دهنده و جهت دهنده و آینده‌ساز آن است، لذا اگر نهادهای آموزشی و تربیتی به مقوله دعا توجه ویژه کنند این ارتباط با خدا که اساس تربیت معنوی است به طور خودکار از شکاف و گسست نسلی می‌کاهد.

دیالمه در ادامه به تبیین فرازهایی از صحیفه سجادیه در ارتباط با دعای فرزندان برای والدین پرداخت و اظهار کرد: در بخشی از دعای ۲۴ صحیفه سجادیه آمده است: «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ أَلْهِمْنِی عِلْمَ مَا یجِبُ لَهُمَا عَلَی إِلْهَاماً، وَ اجْمَعْ لِی عِلْمَ ذَلِک کلِّهِ تَمَاماً، ثُمَّ اسْتَعْمِلْنِی بِمَا تُلْهِمُنِی مِنْهُ، وَ وَفِّقْنِی لِلنُّفُوذِ فِیمَا تُبَصِّرُنِی مِنْ عِلْمِهِ حَتَّی لَا یفُوتَنِی اسْتِعْمَالُ شَیءٍ عَلَّمْتَنِیهِ، وَ لَا تَثْقُلَ أَرْکانِی عَنِ الْحَفُوفِ فِیمَا أَلْهَمْتَنِیهِ؛ خداوندا بر محمد و آلش درود فرست و دانش آنچه از حقوق ایشان که بر من لازم است به من الهام کن و دانش تمام آن واجبات را بدون کم و زیاد برایم فراهم نما، آنگاه مرا به آنچه در این زمینه به من الهام کرده‌ای به کار گیر و توفیقم ده تا نسبت به آنچه به من بصیرت می‌دهی اقدام کنم تا به کار بستن چیزی از آنچه به من تعلیم داده‌ای از دستم نرود و ارکان بدنم از خدمتی که مرا به آن ملهم فرموده‌ای احساس گرانی ننماید.»

دانشیار گروه معارف و علوم تربیتی دانشگاه امام صادق(ع) افزود: همان طور که مشخص است در این قسمت از دعای ۲۴ صحیفه سجادیه به دو محور اساسی زیست معنوی متربی و مربی یعنی «تعبیه شدن مطلوبات رابطه والد و فرزند در ارتباط با خدا» و «تعبيه شدن نقاط آسیب‌پذیر در رابطه والد و فرزند در ارتباط با خدا» اشاره شده است. در این بخش ما موارد متضادی برمی‌خوریم که هر کدام مفاهیم تربیتی مهمی در خود جای دادند برای مثال در مقابل التفات الهامی به غفلت به واسطه مشغولیات اشاره شده و یا در مقابل دانش جامع و سودمند به‏ صورت پنهان به جهل به وظایف نیز اشاره‌ای شده است. این بخش از دعا درباره بکارگیری دانش ذو مراتب و یا عدم کاربست دانش نیز سخن گفته است.

وی همچنین به بخش دیگری از دعای ۲۴ صحیفه سجادیه نیز اشاره کرد و گفت: در ادامه دعای ۲۴ صحیفه سجادیه آمده است: «وَ أُقَدِّمَ عَلَی رِضَای رِضَاهُمَا وَ أَسْتَکثِرَ بِرَّهُمَا بی‌وَ إِنْ قَلَّ، وَ أَسْتَقِلَّ بِرِّی بِهِمَا وَ إِنْ کثُرَ؛ و خرسندی آن دو را بر خرسندی خود مقدم دارم و خوبی ایشان را در حق خود هرچند اندک باشد زیاد بینم و نیکویی خود را درباره ایشان گرچه بسیار باشد کم شمارم.» در بررسی این بخش از دعا به دو مفهوم ترجیح خواسته آنان بر خواسته خود (تمرینی کوچک برای گذشتن از خود و متصل شدن به بی‌نهایت‌ها) و کوچک شماری احسان خود (گرچه بزرگ باشد) و بزرگ شماری احسان آنان (گرچه کوچک باشد) دست پیدا می‌کنیم که توجه به این موضوع منجر به تنظیم نظام اندازه سنجی بر کوچک انگاری عملکرد خود و بزرگ انگاری عمل والدین خواهد شد.

دعای والدین برای فرزندان

دیالمه در ادامه به تبیین فرازهایی از صحیفه سجادیه در ارتباط با دعای والدین برای فرزندان پرداخت و اظهار کرد: در بخشی از دعای ۲۵ صحیفه سجادیه آمده است: «وَ اجْعَلْهُمْ أَبْرَاراً أَتْقِیاءَ بُصَرَاءَ سَامِعِینَ مُطِیعِینَ لَک، وَ لِأَوْلِیائِک مُحِبِّینَ مُنَاصِحِینَ، وَ لِجَمِیعِ أَعْدَائِک مُعَانِدِینَ وَ مُبْغِضِینَ، آمِینَ ... وَ اجْعَلْهُمْ لِی عَوْناً عَلَی مَا سَأَلْتُک؛ و آنان را نیکوکارانی باتقوا و صاحبان بصیرت و شنوای حق و مطیع خود گردان و نسبت به اولیای خود عاشق و خیرخواه و نسبت به دشمنانت دشمن و کینه‌توز قرار ده، الهی وضع فرزندانم این‌چنین باد...و آنان را در آنچه از تو می‌خواهم یاورم ساز.» در این بخش از دعا به هفت ویژگی در فرزندان (متربیان) که همان اهل نیکی، مدیریت خود، بصیرت، گوش شنوا، اطاعت پذیر، تولا و تبرا است اشاره شده است.

دانشیار گروه معارف و علوم تربیتی دانشگاه امام صادق(ع) در پایان اظهار کرد: این دو دعای صحیفه سجادیه نمادی از تحقق یک رابطه خوب والد و فرزند (هدفمند، صمیمی، دوطرفه) است. نباید فراموش کرد که در هریک از درخواست‌ها وضعیت مطلوبی هستند که با بر عکس کردن آن‌ها می‌توان به مسئله و مشکل روابط والد و فرزند در نظام خانواده دست یافت و هوشمندی و حساسیت‌های تربیتی در آن زمینه را بالا برد.

راهکار عملی کاهش شکاف نسلی از خلال تربیت معنوی

دیالمه تصریح کرد: با تقویت فضای معنوی و مرور مطلوبات در قالب دعا هم می‌توان والد و فرزند را با تکالیف و مسئله‌های خود آشنا ساخت و زمینه بهبود روابط را فراهم ساخت و هم از شکاف نسلی علی‌رغم تفاوت‌ها جلوگیری کرد. البته در صورت خودسپاری به سیستم تربیتی اسلام به ویژه زیست معنوی شیعی در مکتب اهل‌بیت (ع) تفاوت نسلی هرگز به شکاف نسلی و گسست منجر نخواهد شد بلکه،‏ برعکس توازن میان تفاوت نسلی و رابطه خوب والد و فرزند حفظ خواهد شد. در واقع رابطه خوب والد فرزند از رهگذر ارتباط با خدا (به سبک مکتب اهل‌بیت علیهم‌السلام) حاصل می‌شود و قادر است شکاف نسلی را مهار کند.

دانشیار گروه معارف و علوم تربیتی دانشگاه امام صادق(ع) در ادامه به چند راهکار عملی جهت کاهش شکاف نسلی از خلال تربیت معنوی نیز اشاره کرد و گفت: با فرزندان خردسالمان درباره آرزوهایمان در رابطه با او از سنين خردسالی سخن بگوييم و از آن‌ها نیز بخواهیم آرزوهایشان را درباره ما بگويند و در این گفت‌وگو از مضامین این دو دعا کمک بگیریم. راهکار دیگر اینکه در نامه‌ای برای فرزندانمان در هنگام ولادتشان از آرزوهایمان سخن بگوییم و سال‌های بعد در موقعیتی خاص آن را در اختیار فرزندانمان قرار دهیم.

دیالمه اظهار کرد: یکی دیگر از راهکار عملی برای کاهش شکاف نسلی از خلال تربیت معنوی این است که برنامه منظم دعایی خود را به فرزندانمان نشان دهیم و کم کم آن‌ها را وارد سنت دعا به عنوان یک برنامه زندگی کنید. فرزندان ما به همان اندازه که در معرض پیام‌های تجاری مادی و مبتنی بر لذت‌های زودگذر هستند، نیازمند پیام‌های الهام‌بخش ایمان پایدار هستند. راهکار آخر اینکه نهادهای تربیتی و آموزشی مانند مدرسه زمان‌هایی را برای دعای درباره والدین یا برعکس قرار دهند.