Kur’an-ı Kerim’de öz denetim kavramı

IQNA – Kur’an-ı Kerim’de insanın manevi ve ve ruhsal olarak kemale ermesine yönelik birçok talimat bulunmaktadır.

Nefsin arzularının sınırsızlığı, iç ve dış çevrelerin zaman zaman hedef saptırıcı vesveseleri ve ayartmaları karşısında sorumlulukların önem sırasına göre yerine getirilme zarureti, güçlü bir öz denetimi gerekli kılmaktadır.

İnsanın kendisini yönetmesi anlamında “kişisel organizasyon” becerisi, hayat kalitesini etkileyen önemli bir yönetim alanıdır.

Kişisel organizasyonun en önemli fonksiyonlarından biri de hiç şüphesiz eskilerin “murakabe-i nefs” diye ifade ettikleri “öz denetim” becerisidir. Öz denetim, “Daha önemli bir hedefe ulaşabilmek için kişinin tepkilerini, davranışlarını veya başka amaca yönelme eğilimini denetleyip kısıtlaması, otokontrol yapabilmesi” demektir.

İnsanın özelliklerinden birisi kendini yönetebilmesidir denilebilir.  Öz denetim bir kişinin doğrudan müdahalesi ve rehperliği olmadan, makul bir isteği takip etme, duruma uygun davranışı seçme, sosyal olarak kabul edilen çerçeve içerisinde bir arzunun yerine getirilmesini geciktirme yeteneği olarak tanımlanabilir.

Dini öğretilere göre nefse hâkim olmak bazen günahlardan vazgeçmek, bazen de dini vecibeleri yerine getirmekle mümkündür ve bunun sonucu da takvadır.

Bazen deruni ve hayatın zorluklarıyla mücadelede bazen de toplumsal olarak birarada yaşamada ortaya çıkar ve her iki durumda sabır gerektirir.

Kur’an-ı Kerim’de nefsi kontrol etmeyi anlatan ayetlerin çoğu ruh ve kalple ilgilidir. Nefsin amel ve davranışlarına dikkat etmesi, hataya düşmemesi için her zaman kendini kontrol etmesi gereklidir. İnsanın nefsini kontrol edememesinin sonuçları gene kendisinin eline ayağına dolanacaktır. En’âm suresi 164. ayeti: “...... Herkesin yaptığının sonucu kendisine aittir. Hiçbir suçlu başkasının suçunu yüklenmez. ..”

​Kur’an-ı Kerim, iyi ve kötü amellere yönelik eğilimin insanın fıtratında yer aldığını 11 yeminle belirtmektedir. Şems suresi 7-8. Ayetleri: “Nefse ve ona düzen verene; Ona kötü ve iyi olma yeteneklerini yerleştirene ki,” Bir kimse fıtratındaki öğretilere göre hareket ederek nefsini kontrol eder ve temiz tutabilirse gelişebilir ve ve kesinlikle mutluluğa ulaşabilir. Diğer yandan eğer kötülüklere karşı kendini kontrol edemez ve nefsini kirletirse elbette Allah’ın rahmetinden ümidini keser.

Şems suresi 9.10. ayetleri: “Nefsini arındıran elbette kurtuluşa ermiştir.  Onu kötülüklere boğan da ziyan etmiştir.”

Öz denetim, kontrol etme yeteneği, duyguları kontrol ve yönetme yeteneği, istekler veya kriz durumları karşısında sakin kalabilme yeteneğidir. Öz denetim duyguları bastırmak değil, tepki ve duyguları ifade etmede kontrol sahibi olmaktır.

Öz denetimi zayıf olan insanlar, asi ve serkeş dürtülere, arzulara karşı koyamazlar bunun neticesinde akılları, nefsani arzuların kölesi olur. Öyleki en açık konuları bile farkedemez ve ömür boyu cezalandırılacakları işler yaparlar.

Hz Ali (a.s) Nehcü’l Belağa’nın 211. hikmeti sözünde şöyle der:   “Cömertlik, şeref ve haysiyetlerin koruyucusu; hilim, sefihlerin ağız bağı ve affetmek, zaferin zekâtıdır.

Sana vefasızlık edenden ayrılman senin mükâfatındır. İsti­şare, hidayetin kendisidir (veya gözüdür). Kendi görüşüyle yetinen, kendini tehlikeye atmıştır. Sabır, musibetleri uzak­laştırmaktadır. Sabırsızlık, zamanın (insanı yok etmedeki) yardımcılarındandır. Zenginliğin en üstünü, arzuları terk etmektir. Heva ve hevesinin emri altında esir olan nice a-kıllar vardır. Tecrübeyi korumak başarıdandır. Dostluk, is­tifade edilen yakınlıktır. Usanıp bıkmış kimseye sakın gü­venme!”

Kur’an-ı Kerim’in Câsiye suresi 23. ayetinde şöyle buyruluyor: “Arzularını tanrı yerine koyan, Allah’ın -bilgisine rağmen (sapmayı tercih ettiği için)- kendini saptırdığı, kulağını ve kalbini mühürlediği, gözüne de perde çektiği kimseyi bir tasavvur et! Allah’tan sonra onu kim yola getirecek? Düşünmüyor musunuz?”