غایت مناظره در منطق اسلامی تبشیر و اصلاح است

جزایری در ادامه بیان کرد: یکی از کارکردها و نقش‌های انبیای الهی و به خصوص ائمه اطهار «علیهم‌السلام» این است که در بیان حق و با هدف هدایت و ارشاد مردم با آنها به گفت‌و‌گو و مناظره می‌نشینند. بنابراین، اصل گفت‌و‌گو یکی از اصول مورد پذیرش دین حتی با دشمنان است و از این روی در فقه اسلامی هم اشاره شده است که سپاه اسلام در آغاز جنگ سپاه دشمن را به گفت و گو فرابخواند. رفتاری که امیر مومنان حضرت علی (علیه‌السلام) در سه جنگ خود و امام حسین (علیه‌السلام) در عاشورا آن را به خوبی انجام دادند.

وی اظهار کرد: البته در مناظره اصولی حاکم است که به برخی در قرآن و به برخی از آن اصول، در روایات اشاره شده است. برخی از این اصل‌ها عبارت اند از: حق‌طلبی و حق‌خواهی در مناظره و پرهیز از مراء و جدال بی‌فایده، رعایت احترام طرفین مقابل در مناظره، مستمر و عقلانی بودن مناظره و متانت رفتار.

جزایری در ادامه گفت: به عبارت دیگر مناظره مطلوب اسلامی مناظره‌ای است که از نظر هدف، محتوا و قالب، منطقی و معقول و قابل دفاع باشد. ویژگی‌ای که در نظام‌های دیگر به این دلیل یافت نمی‌شود که آنها به دنبال به کرسی نشاندن حرف خود به هرقیمت و با هر وسیله‌ای هستند. اما در مهندسی نظریه اسلامی مناظره‌ای مطلوب است که هدفش ایجاد صلاح، هدایت و تبشیر باشد و محتوایش محتوای عقلی و عقلایی و منطقی و به دور از کذب و محتوای صدقش، قالب و منطقی، مطلوب و پسندیده باشد، چنان که قرآن‌کریم می‌فرماید: «وَجادِلهُم بِالَّتي هِيَ أَحسَنُ: و با آنها به روشی که نیکوتر است، استدلال و مناظره کن» (نحل/125). یعنی جدال احسن، جدال مطلوب مناظره اسلامی است.

این استاد حوزه و دانشگاه اظهار کرد: طبیعتا در خصوص مناظره، قالب و فرمی که مطلوب اولیه فرهنگ نبوی و علوی است با تأسف فراوان در طول تاریخ دستخوش تغییر و از حالت مطلوب خارج شده است. به خصوص زمانی که، هدف از مناظره و جدال به جای رسیدن به حق و حقیقت اثبات حرف به هر طریقی و به هر دلیلی و با هر روشی بوده است.

وی در ادامه گفت: باوجود این، افرادی از مکاتب مختلف کلامی به اصول اولیه مناظره پایبند بودند و عده‌ای از این پایبندی کنار گذاشته شدند که متأسفانه تعداد افرادی که در تاریخ از پایبندی خود به اصول مناظره عدول کردند بیشتر از افرادی هستند که به اصول مناظره پایدار مانده‌اند.

حجت‌الاسلام جزایری تصریح کرد: البته این که امکان رسیدن به نتیجه از راه مناظره ممکن هست یا خیر پاسخش این است که با ایجاد شرایطی قطعا ممکن است و مهم‌ترین شرط هر مناظره‌ای این است که دو طرف به دنبال حق باشند و با دوری از مراء و به کرسی نشاندن حرف خود از این شرایط احراز کنند.

وی در خصوص دیگر آفات مناظره بیان کرد: انسان زمانی که می‌فهمد حق با او نیست به دلیل شرایط و تعصبی که دارد از پذیرفتن حق استنکاف می‌کند.

وی گفت: بین گفت‌و‌گو و مناظره رابطه عموم خصوص من‌وجه برقرار است و به واقع میان گفت‌و‌گو و مناظره شباهت‌ها و اختلاف‌هایی وجود دارد. از این جهت در فضای امروزی بیشتر مناظره‌ها در وضعیتی قرار دارند که بحث غلبه یکی بر دیگری مطرح است ولی در گفت‌و‌گو، فضای کشف واقعیت ولو به کمک یک‌دیگرمطرح است. با این اوصاف در واقعیت امر، مناظره نوعی گفت‌و‌گو، طرح مسأله، و پرسش و پاسخ است که در خروجی آن دو طرف به واقعیت امر دست می‌یابند.

وی گفت: مناظره هیچ خط قرمزی از نظر قلمرو موضوعی ندارد. یعنی از نظر موضوعی و مخاطب مناظره و خط مناظره، حتی می‌توان با دشمنان با شرط اینکه رعایت شخصیت و اقتدار و حریم جامعه اسلامی حفظ شود به مناظره پرداخت.

حجت الاسلام جزایری در ادامه گفت: هر موضوعی حتی وجود مبارک خداوند که بدیهی‌ترین بدیهیات است می‌تواند موضوع گفت‌و‌گو باشد و از طرفی سخنان ائمه اطهار نشان می‌دهد که هیچ موضوعی و هیچ کسی خط قرمز مناظره و گفت‌وگو نیست. در این صورت با رعایت ضوابط و چارچوب‌های کلان حاکم بر مناظره به شرط اینکه اعتبار و اقتدار و اصالت نظام اسلامی مخدوش نشود می‌توان به مناظره پرداخت. در این صورت اگر این خط قرمز مراعات شود و کسی که وارد گفت‌و‌گو می‌شود صلاحیت مناظره را داشته باشد. با رعایت این دو نکته هیچ محدودیتی دیگری در امکان مناظره ندارد.

وی در خصوص آداب مناظره گفت: از یک سو فهمیدن حرف طرف مقابل و رعایت ادب و نزاکت در گفت‌و‌گو با او اهمیت می‌یابد که مستندات دینی بر آن تأکید کرده است و از سویی دیگر رعایت حریم و آزاد گذاشتن برای طرح موضوعات لازم و پرهیز از اهانت است که باید رعایت شود.

 استاد دانشگاه جامعه المصطفی در ادامه اظهارکرد: اگر در مناظره افراد دچار مرآء و دنبال حق نباشند آفت‌های این روش گریبان‌گیر خودشان می‌شود. اما در هر مناظره‌ای هر فرد باید در اصول و تفکر خودش پایدار بماند. از این روی مناظره به معنای عدول از دیدگاه و پیش‌فرض‌ها نیست. مهم این است که با حفظ پیش فرض‌ها و با حفظ دیدگاه بتوانیم نکات مثبت و امتیازات مکتب را بر نظام طرف مقابل اثبات و احراز نماییم.

وی در پایان گفت: در خصوص حوزه دین باید افرادی وارد مناظره شوند که صلاحیت علمی و توانمندی و مهارت لازم را برای این کار داشته باشند. در صورتی که شخص بدون صلاحیت لازم وارد مناظره شود آفت‌ها و آسیب‌هایش بیش از منافع او است که در این صورت مورد چالش‌های جدی واقع می‌شود. از این روی، مسأله توجه به نکات شکلی مناظره بحث بسیار مهمی است که در مناظرات وجود دارد و بحث عدم سرپیچی و عدول از مباحث دینی و تفکر و انعطاف در این مورد ضروری است. از این جهت مناظره به معنای نرمش در مقابل باطل نیست بلکه به معنای دفاع از حق با قدرت بالا ولی با رعایت ادب و متانت است.