نظرات مختلف درباره پیدایش تشیع/ چرا کسی از پیدایش تسنن سخن نمی‌گوید

به گزارش ایکنا، محمد جاودان، عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب، شامگاه 18 بهمن ماه در نشست علمی «نظریات پیدایش تشیع» با بیان اینکه پیدایش تشیع از مهمترین موضوعاتی است که از سوی شیعیان، اهل سنت و مستشرقان مورد اهتمام و توجه بوده است، گفت: ما نظریات مرتبط با پیدایش تشیع را در یک ترم تحصیلی و در قالب 4 واحد در دانشگاه ادیان و مذاهب بررسی می‌کنیم و بحث دراز دامنی است.

وی با بیان اینکه اصالت هویت مذهبی تشیع، پیوند وسیع و تنگاتنگی با بحث پیدایش تشیع دارد چون نظریاتی در تلاش بوده تا پیدایش شیعه را به چند دهه بعد از پیامبر(ص) نسبت داده و اصالت شیعه را از بین ببرند، افزود: وقتی ما سخن از پیدایش تشیع می‌گوییم، مراد کلیت تشیع فارغ از انواع آن مانند زیدی، اسماعیلیه و امامیه است، همچنین اهل تسنن در نظریه‌پردازی‌های خود تلاش کرده‌اند تا برای پیدایش تشیع، زمان خاصی مثلا چند دهه بعد از وفات پیامبر(ص) را قائل شوند و به این ترتیب بتوانند حقانیت و هویت و اصالت شیعه را زیر سؤال ببرند.

وی با بیان اینکه مسئله پیدایش تشیع از مهمترین شاخه‌های شیعه‌پژوهی از دوره نخستین جریانات اسلامی تا چند دهه اخیر بوده، افزود: از دهه 1970 میلادی و بعد از انقلاب اسلامی ایران، مطالعات مرتبط با شیعه در غرب و جهان اسلام گسترش زیادی یافت و حتی خود شیعیان هم مطالعات زیادی در این‌باره انجام داده‌اند. مستشرقان متعددی هم به این بحث پرداخته و نظراتی ابراز کرده‌اند.

جاودان با بیان اینکه تشیع، قرائت علوی از اسلام است، گفت: برخی بر این باور هستند که بعد از رحلت پیامبر(ص)، اختلافاتی بین مسلمین پیش آمد و عده‌ای محوریت امام علی(ع) را دنبال کرده و طرفدار مشی و منش و اندیشه امام علی(ع) بودند و برداشت ایشان از وحی و سیره پیامبر(ص) را ملاک قرار دادند؛ ما معتقدیم که قرائت علوی از اسلام عین قرائت نبوی و عین اسلام ناب است.

چرا از پیدایش تسنن سخن نگوییم

عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب بیان کرد: وقتی از پیدایش تشیع بحث می‌شود جای این پرسش وجود دارد که چرا از پیدایش شیعه سخن گفته می‌شود ولی از پیدایش تسنن حرفی به میان نمی‌آورند، مطرح می‌کنند که شیعه در چه زمانی و چرا ایجاد شده ولی به نظر بنده ما هم باید بپرسیم که چرا از پیدایش تسنن سخن گفته نمی‌شود، اصطلاح «پیدایش تشیع» اصطلاح درستی نیست زیرا این پیش فرض را با خود دارد که مسلمانان اکثریت بوده‌اند ولی جریانی مانند شیعه از بدنه اسلام و اصل خود جدا و منحرف شده لذا دنبال زمان و تاریخی برای جداشدن آن می‌گردند. اینها از تاریخ پیدایش اهل سنت سخن نمی‌گویند تا نشان دهند اهل سنت از ابتدا همراه اسلام نبوی بوده است.

جاودان با بیان اینکه اگر ما پیدایش را به معنای تبلور تاریخی تشیع به عنوان یک جریان در نظر بگیریم درست است، اضافه کرد: نظریات متعددی در بحث پیدایش تشیع (بروز و ظهور تاریخی) مطرح شده است؛ یک دسته معتقدند که تشیع در عهد رسول‌الله و دوره بعثت شکل گرفته و دسته دوم معتقدند بعد از رحلت پیامبر(ص) ایجاد شده است. باورمندان به گروه اول می‌گویند ما احادیثی از پیامبر(ص) داریم که از واژه شیعه استفاده کرده است، ابن حجر هیثمی برخی روایات را نقل کرده که خود پیامبر از این واژه استفاده کرده است؛ یا ذیل آیه هفتم سوره بینه (إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُولَئِكَ هُمْ خَيْرُ الْبَرِيَّةِ)، روایاتی از علمای اهل سنت مانند فخر رازی و شیعه مانند تفسیر فرات کوفی بیان شده که منظور از خیر البریه، تشیع هستند.

عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب بیان کرد: عده‌ای به  حدیث یوم الدار و انذار عشیره و همچنین روایت منزلت، که امام علی(ع) را برای پیامبر(ص) به منزله هارون برای موسی دانسته با این تفاوت که بعد از پیامبر(ص)، نبی دیگری نمی‌آید، برای پیدایش تشیع در دوره پیامبر(ص) استناد کرده‌اند. براساس استدلال این گروه، تشیع بر امامت استوار است و پیامبر(ص) آن را در غدیر ابلاغ کرد همچنین پیوستگی میان امامت و نبوت و جدایی‌ناپذیری این دو از همدیگر (براساس ایه 124 بقره)، از دیگر براهین در اثبات پیدایش شیعه در دروه رسول‌الله است.   

تشیع روحی 

وی در ادامه افزود: عبدالله فیاض و عبدالعزیز الدوری، از تعبیر تشیع روحی استفاده کرده‌اند و معتقدند که شیعه در عصر پیامبر(ص) شکل گرفت و جماعتی از صحابه، تلقی علی(ع) از وحی و پیامبر(ص) را پسندیدند و علی(ع) شخصیت محوری برجسته‌ای در بین اصحاب بود. علمای شیعه هم متفق القول هستند که شیعه در دوره پیامبر(ص) پدید آمده است؛ از اصحاب امام صادق(ع) تا دوره معاصر و کسانی مانند علامه طباطبایی به جدایی شیعه از اسلام معتقد نیستند و آن را عین اسلام می‌دانند لذا وارد بحث پیدایش تشیع هم نمی‌شوند و آن را درست نمی‌دانند مگر اینکه سخن از بروز تاریخی آن در میان باشد. کسانی مانند مادلون معتقد است که پیامبر(ص) سنگ بنای جانشینی علی(ع) را بنیان نهاد.

جاودان با اشاره به دیدگاه‌های باورمندان به پیدایش تشیع بعد از دوره پیامبر(ص)، گفت: اینها گاهی مقطع زمانی برای پیدایش شیعه بیان و گاهی یک فرایند زمانی برای آن تعریف می‌کنند. برخی معتقدند که تشیع در سقیفه و ماجرای انتخاب خلیفه ایجاد شد، ابن خلدون در قرن هشتم معتقد به این نظریه است و گفته وقتی عده‌ای با خلیفه اول بیعت کردند برخی از صحابه با این موضوع مخالفت کردند که از جمله خود خانواده امام(ع) و بیش از صد نفر از صحابه دیگر مانند طلحه و زبیر بودند که بعدها دچار مشکل شدند. عبدالله ابن ابی که فرد شاخص و کاتب وحی و از صحابی برجسته پیامبر(ص) و از طرفداران امام(ع) بود و برقی در رجال خود 12 نفر از اصحاب را نام برده و گفته که این 12 نفر از جمله ابن مسعود در حمایت از امام علی(ع) سخنرانی کردند.  

استاد دانشگاه ادیان و مذاهب تصریح کرد: البته جای این پرسش از باورمندان به این نظریه وجود دارد که آیا یک جریان به این مهمی می‌تواند به یکباره و در سقیفه رخ دهد یا اینکه پیش زمینه فکری و سیاسی و اجتماعی داشته و الان بروز و ظهور یافته است، یا پیدایش شیعه در جمل که ابن ندیم آن را بیان کرده است، باز این پرسش را در خود دارد. ابن ندیم آورده که برخی در حمایت از عثمان علیه امام علی(ع) دست به شورش زدند و امام(ع) هم از طرفداران خود با تعبیر «شیعتی» نام می‌برد. وقتی از امام(ع) پرسیدند که چرا این افراد را در جمل کشتید امام فرمودند که اینها شیعیان مرا کشتند (هولاء قتلوا شیعتی).

قائلان به پیدایش تشیع از صفین

وی با بیان اینکه دیدگاه دیگر این است که تشیع بعد از ماجرای حکمیت در صفین ایجاد شد، توضیح داد: یعنی وقتی معاویه پیروز شد امام(ع) مجبور شد تن به حکمیت بدهد و در اینجا شکاف بین پیروان امام(ع) پدید آمد و خوارج هم در این ماجرا علیه امام ایستادند و جنگیدند. در برابر خوارج عده زیادی از مردم بیعت مجدد با امام علی(ع) بستند که در حقیقت پذیرش ولایت و امامت علی(ع) بود، به تعبیر تاریخ طبری، اینها به امام گفتند هر کسی با تو دشمن باشد ما با او دشمن هستیم و هر کسی با تو دوست باشد ما با او دوست هستیم و به تعبیر طبری، این نوع پیمان در حقیقت پذیرش ولایت علی است و شیعه هم همین باور را دارد. خوارج  در برابر امام(ع) اجتهاد کردند و ایستادند. مونتگمری وات معتقد است که تشیع از همین زمان شکل گرفت.

جاوادن اظهار کرد: دیدگاه دیگر این است که تشیع پس از صلح امام حسن(ع) شکل گرفت یعنی قبل از این تاریخ با اینکه واژه شیعه  وجود دارد ولی مرامنامه‌ای تا این زمان وجود نداشت؛ طه حسین، نویسنده معروف مصری بر این باور است. البته اینکه طه حسین معتقد است واژه شیعه تا قبل از صلح امام حسن(ع) کاربرد نداشته قابل نقد است زیرا ممکن است یک اصطلاح کاربرد نداشته باشد ولی دلیل بر نفی وجود یک مجموعه نیست.

وی افزود: دیدگاه دیگر پیدایش تشیع بعد از شهادت امام حسین(ع) است که قیام توابین و مختار و ... به دنبال آن رخ داد و شیعه با عنوان جریان فکری و اعتقادی و به خصوص با باور به امامت بروز و ظهور یافت که افراد زیادی به این رای معتقدند. برخی هم گفته‌اند تشیع به لحاظ اعتقادی و فرقه‌ای در دوره امام صادق(ع) پدید آمد و برخی آن را به زمان آل‌بویه و حتی صفویه نسبت می‌دهند و حتی از تعبیر تشیع صفوی استفاده می‌کنند.