نگاهی به سیره علمای شیعه در پیاده‌روی اربعین

زیارت اربعین در طول تاریخ همواره مورد توجه شیعیان بوده است. ریشه‌های این موضوع  را می‌توان در نخستین سال‌های پس از شهادت امام حسین(ع) و در زیارت یکی از شاخص‌ترین شیعیان تاریخ یعنی جابر بن عبدالله انصاری جستجو کرد.

این زیارت در طول دوران تاریک بنی‌امیه، بنی‌مروان و بنی‌العباس روند با فراز و نشیب‌های گسترده‌ای همراه بود و به رغم فشار حکومت‌های زمانه، چراغ این زیارت هیچ‌گاه خاموش نشد.

زیارت اربعین در دوران آل‌بویه و پشتیبانی نهاد حکومتی از شیعیان، اوج گرفت و همچون دیگر شعائر شیعه شناخته شد. سیره علمای شیعه در طول تاریخ همواره بر این اصل استوار بود که این زیارت با جدیت دنبال شود و موضوع «پیاده‌روی» امری بود که علما خود به انجام آن مبادرت می‌ورزیدند.

گرچه از سید محمود شاهرودی و محدث نوری به عنوان احیاگران سنت پیاده‌روی اربعین در قرن گذشته شناخته می‌شوند، ولی تاریخ شواهدی بر پیاده‌روی علمای اعلام در قرن‌ها قبل‌تر از آن دارد.

وليام كنت لوفتس، شرق شناس مشهور انگلیسی که در سال ۱۲۷۱ هجری قمری به عراق سفر کرده بود و از راه نجف به کربلا رفته بود، از مسیری در جوار رود و باغ‌ها خبر می‌دهد که کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرد. این راه در واقع همان «طریق العلماء» است که در برهه‌هایی از زمان توسط علما و مراجع مورد استفاده قرار می‌گرفت و نشانه‌ای از سنت پیاده‌روی اربعین در میان علما در طول قرون مختلف دارد.

متن زیر به اختصار مرور سیره سه تن از علمای بزرگ شیعه در اهتمام به سنت پیاده‌روی اربعین است:

محدث نوری

میرزا حسین نوری از علمای بزرگ و مراجع عظام شیعه است که در سال ۱۳۲۰ در نجف اشرف از دنیا رفت. وی استاد شیخ عباس قمی است. درباره ایشان آمده است:

«و مما سنه في تلك الأعوام زيارة سيدالشهداء على الأقدام، فقد كان ذلك في عصر الشيخ الأنصاري في سنن الأخيار وأعظم الشعائر، لكن تُرك في الأخير»: از جمله اموری که محدث نوری در آن  آن را سالها ترویج کرد زیارت امام حسین(ع) با پای پیاده بود. زیارتی که در دوران شیخ مرتضی انصاری از جمله سنت‌های بزرگان بود و لیکن به دست فراموشی سپرده شده بود. (نقباء البشر في القرن الرابع عشر، آقا بزرگ طهرانی: ج ۲ ص ۵۴۷).

علامه امينی

علامه امینی که از جمله پیشتازان تثبیت و اشاعه شعائر حسینی بود، زیارت پیاده امام حسین (ع) را بر خود واجب می‌دانست:

«وكثيراً ما كان يقصد زيارة سيد شباب أهل الجنة السبط الشهيد الحسين سلام الله عليه في كربلاء راجلاً طلباً لمزيد الأجر و معه ثلة من صفوة المؤمنين من خُلصّ أصدقائه يقضي طريقه خلال ثلاثة أيام أو أكثر»: علامه امینی بسیار با پای پیاده به زیارت امام حسین(ع) می‌رفت که اجر بالایی داشته باشد و به همراه او جمعی از مومنان و دوستان نزدیکش بودند و او سه روز یا بیشتر راه نجف تا کربلا را طی می‌کرد. (ربع قرن مع العلامة الأميني، حسين الشاكري، ص ۳۱).

آیت‌الله مرعشی نجفی

آیت‌الله مرعشی نجفی در سال ۱۳۱۵ هجری قمری در نجف به دنیا آمد. از مراجع عظام تقلید بود و در ۱۴۱۱ هجری قمری در قم درگذشت. درباره ایشان آمده است:

«حدثني يوماً لما كان في النجف الأشرف، تشرف بزيارة مولانا أبي عبد الله الحسين سيدالشهداء عليه السلام مشياً على الأقدام خمساً وعشرين مرة، وكان يزور مع مجموعة بلغ عددها عشرة أنفار من طلبة العلم آنذاك، و كانوا متحابين في الله سبحانه، منهم: السيد الحكيم و السيد الشاهرودي و السيد الخوئي»: روزی آیت الله مرعشی نجفی برایم تعریف کرد که زمانی که در نجف حضور داشت بیش از ۲۵ بار با پای پیاده به زیارت امام حسین(ع) مشرف شد و در این مسیر تعداد قابل توجهی از طلاب علم همراه او بودند که در بین آنها سید محسن حکیم، سید محمود شاهرودی و سید ابوالقاسم خویی حضور داشتند. (قبسات من حياة السيد المرعشي آیت الله سيد عادل العلوي، ص ۲۴)

همان‌گونه که اشاره شد که زیارت پیاده امام حسین(ع) به عنوان یکی از شعائر حسینی پیش از قرن ۱۳ هم در جریان بوده است و برخی از علما در راه زیارت به دلیل شرایط سخت راه از دنیا می‌رفتند. شیخ اسحاق خمایسی نجفی یکی از علمای بزرگ و مجهتیدن شیعه قرن ۱۲ هجری در نجف اشرف و معاصر علامه بحر العلوم و شیخ جعفر کاشف الغطاء رضوان الله علیهم است. وی در سال 1173 هجری و طبق سنت مشهور علما و در تکمیل منش اهل بیت(ع) و شیعیان در حالی که به قصد زیارت امام حسین(ع) خارج شده بود، در مسیر نجف اشرف به کربلای معلی به دلیل تشنگی شدید درگذشت.

پیکر مطهر ایشان بعد از آن به نجف اشرف آورده شد و در محله العماره نجف در منزلش دفن شد. علامه سیدمحسن امین در شرح حال او می‌نویسد:

شیخ اسحاق خمایسی نجفی در سال 1173 هجری درگذشت . خاندان خمایسی، خاندانی بزرگ و اهل علم در نجف اشرف بود و شیخ اسحاق نیز یکی از بزرگان این خاندان به شمار می‌رود. او نزد علامه بحر العلوم و شیخ جعفر جنابی تحصیل کرد. شیخ اسحاق در راه زیارت کربلا و در مسیر نجف به کربلا از تشنگی در گذشت. سید احمد عطار در رثای او گفته است: به علت درگذشت اسحاق، علم و عمل هم مرد. (أعيان الشيعة نویسنده : السيد محسن الأمين جلد : 3 صفحه : 270).

در کتاب طبقات الفقهاء درباره وی آمده است: شیخ اسحاق خمایسی نجفی، شخصیتی فقیه، امامی مجتهد و اهل زهد و تقوا بود. وی از شاگردان علامه بحر العلوم و شیخ جعفر کاشف الغطا است. وی هنگامی که برای زیارت امام حسین (ع) از نجف به کربلا خارج شده بود به دلیل تشنگی در سال 1173 هجری از دنیا رفت (موسوعة طبقات الفقهاء نویسنده: اللجنة العلمية فى مؤسسة الإمام الصادق (ع) جلد 12 صفحه 456).

مرحوم آقا بزرگ تهرانی نیز در کتاب طبقات اعلام الشیعه به این موضوع اشاره کرده است. 

وفات در مسیر زیارت امام حسین(ع) در نگاه شیعه جایگاه ویژه‌ دارد. یکی از اصحاب امام صادق(ع) از ایشان درباره جزای کسی که در مسیر زیارت امام حسین(ع) از دنیا برود، سوال پرسید. ایشان فرمودند: فرشتگان مشایعتش كرده و براى او حنوط و لباس از بهشت آورده و وقتى كفن شد بر او نماز خوانده و روى كفنى كه بر او پوشانده‏‌اند فرشتگان نیز كفن دیگرى قرار مى‌‏دهند و زیر او را از ریحان فرش مى‏‌نمایند و ... و دربى از بهشت به طرف قبرش گشوده شده و نسیم و بوى خوش بهشتى به قبر او داخل گشته و تا قیام قیامت بدین منوال خواهد بود. (بحار الأنوار - ط دارالاحیاء التراث نویسنده العلامة المجلسی، جلد 98 صفحه 78).

محمدرضا سلمانی عبیات؛ پژوهشگر تاریخ شیعه