نظامی متخیل‌ترین شاعر ایران است/ ملیت خالق مخزن‌الاسرار قابل انکار نیست
ضیاء موحد گفت: ما از نظامی شعر ترکی نداریم و این حرف‌هایی هم که سعی دارند او را به زبان و ملت دیگری منصوب کنند، بیشتر حرف‌های نژادپرستانه است.
طبق نوشته تاریخ‌نگاران بیست و یکمین روز از ماه آخر زمستان در قرن ششم هجری -دوازدهم میلادی - زبان فارسی شاعری قصه‌گو و قصه‌پرداز از دست داد که او را در کنار «حافظ شیرازی»، «سعدی» و «فردوسی» یکی از چهار ستون ادب فارسی می‌دانند.
از همین روست که از سال 95 روز 21 اسفند در تقویم ملی ما ایرانیان به روز بزرگداشت حکیم نظامی، خالق «خمسه» یا «پنج گنج» نام‌گذاری شده است.
البته حضور و وجود آرامگاه او در شهر گنجه -در جمهوری آذربایجان امروزی- دلیلی بر مصادره این شاعر شیرین سخن فارسی زبان توسط برخی سیاستمداران شده است، حال اینکه تمام 2288 بیت «مخزن‌الاسرار»، بیش از شش هزار و500 بیت «خسرو و شیرین»، چهار هزار و 130 بیت «لیلی و مجنون»، بیش از پنج هزار بیت «هفت پیکر» و حدود ده هزار و پانصد بیت «اسکندرنامه» او به زبان شیرین فارسی است و ارادت او به فردوسی بزرگ، اسطوره ادب و زبان فارسی و ایران از شروط لازم و کافی عقلی برای ایرانی بودن این شاعر با اندیشه و حکمت جهان‌شمول است.
ضیاء موحد، استاد فلسفه و منطق و شاعر و پژوهشگر بنام ادبی در گفت‌وگو با خبرنگار ایکنا به مناسبت روز بزرگداشت حکیم نظامی در تاکید تعلق این شاعر فارسی‌زبان به ایران و زبان فارسی، عنوان کرد: مطالب، راجع به ارتباط نظامی و زبان فارسی و سرزمین ایران بسیار زیاد است. نظامی شعر معروفی دارد که وحید دستجردی -به اغراق البته- معتقد است اگر عرب و عجم جمع شوند، نمی‌توانند مانند این شعر در مدح ایران بگویند؛ «زمین عجم گورگاه کَی است/ در او پای بیگانه وحشی پی است». درواقع نظامی در این شعر میخواهد بگوید زمین ایران جایی است اگر در آن جای سم اسبی را ببینید، سم اسب وحشی است که معلوم است موقتی است، قصد ماندن ندارد و از این دیار می‌رمد و دور می‌شود.
وی شعر نظامی و ویژگی‌های آن را دلیل مهم‌تری در فارسی و ایرانی بودن این شاعر و داستان‌سرای قرن ششم هجری، خوانده و گفت: حکیم نظامی در اشعارش قدرتی از زبان فارسی را نشان داده است که اگر کسی عاشق زبانی نباشد، هیچگاه نمی‌تواند چنین شعری در این حد اعلا بسراید.
حرف‌های نژادپرستانه درباره حکیم نظامی
این استاد ادبیات افزود: ما از نظامی شعر ترکی و آذری یا نداریم یا اگر هم داشته باشیم اصلا در این حد و غایه نیست که نظامی را به آن زبان نسبت دهیم. این حرف‌هایی هم که اخیراً درباره نظامی گفته می‌شود و افراد یا مقامات سعی دارند او را به زبان و ملت دیگری منصوب کنند، بیشتر حرف‌های نژادپرستانه است، وگرنه خود نظامی می‌فرماید:
«قافیه سنجان که سخن برکشند/ گنج دو عالم به سخن درکشند»
یا در منظومه «لیلی و مجنون» در نصیحت پسر خود می‌فرماید:
«زين فن مطلب بلند نامی/ کان ختم شد است بر نظامی»
که در اینجا زین فن همان شعر فارسی است، وگرنه نظامی شعر دیگری ندارد. این‌ها همه شواهد آشکاری است از علاقه نظامی به زبان و شعر فارسی است و جای انکار ندارد.
موحد در ادامه ضمن اشاره به جایگاه وسیع تخیل در شعر حکیم نظامی، تصریح کرد: در بین شاعران فارسی کسی را به قدرت تخیل نظامی سراغ ندارم. مثلا در شب آوردن به روز و روز آوردن به شب که یک امر روزمره و تکراری است، نظامی همیشه کار تازه می‌کند و تصویرهایی می‌سازد و به کار می‌برد که فوق‌العاده است. وی در جایی در منظومه خسرو و شیرین وقتی میخواهد بگوید صبح شد می‌گوید:
« سیاهی از حبش کافور می‌برد/ شد اندر نیمه ره کافوردان خرد
ز قلعه زنگی‌ای در ماه می‌دید/ چو مه در قلعه شد زنگی بخندید»
که در اینجا منظور نظامی از «زنگی» شب است و وقتی زنگی می‌خندند، دندان‌های سفید او پیدا و نمایان می‌شود که در شعر نظامی در واقع همان طلوع و پیدا شدن آفتاب است.
وی با تاکید بر اینکه از این تعبیرات در شعر نظامی بسیار است و یکی و دو تا نیست، اضافه کرد: البته نظامی در این فن در مرتبه‌ای بعد از فردوسی قرار دارد، چراکه از این موارد در شعر فردوسی هم زیاد است و البته نظامی هم به تقلید از فردوسی است که این رویه را برگزیده است.
مولف کتاب «دیروز و امروز شعرِ فارسی» تاثیر نظامی بر شاعران پس از خود را هم بسیار زیاد و چشمگیر توصیف کرد و افزود: حافظ شاعری است که کمتر از شاعر دیگری نام می‌برد و به دلیلی -که بنده نمی‌دانم- به نحوی از نام بردن از شاعران پیشین می‌گذرد.
موحد افزود: معمولا تمام شاعران راجع به شاعران قبل از خود حرف می‌زنند، چنان که سعدی راجع به نظامی و دیگران خیلی با احترام صحبت کرده است. حافظ از هیچ کسی-حتی سعدی- اسم نمی‌برد و تنها به نظامی که می‌رسد با احترام از او یاد می‌کند. حافظ در استعاره‌ها و تشبیهات هم بسیار از نظامی وام گرفته و به قدری شعر نظامی در شعر او تاثیر دارد که قابل شمارش نیست.
این شاعر و پژوهشگر نام‌آشنای ادب فارسی ادامه داد: بعد از آن هم بسیاری از شاعران به تقلید از نظامی و تحت تاثیر خمسه نظامی خمسه گفته‌اند مانند «مکتبی شیرازی» که به‌ویژه «لیلی و مجنون» او بسیار معروف شده است.
اشعار تصویری؛ ویژگی منحصر به فرد شعر نظامی
موحد یکی دیگر از ویژگی‌های منحصر به فرد شعر نظامی را اشعار تصویری او خواند و گفت: شعر نظامی پر از تصویر است. مثلا یکی از تصویرگری‌های شعری بسیار معروف نظامی، شب ازدواج و زفاف خسرو و شیرین است که با نهایت ظرافت و بسیار محترمانه و نجیبانه شرح می‌دهد:
« صدف بر شاخ مرجان مهد بسته/ به یکجا آب و آتش عهد بسته»
و الی الاخر تمام مسئله را با استعاره طی می‌کند.
وی افزود: این شگردی است که قرن‌ها بعد در تاریخ «نیل جانسون» می‌بینیم. یعنی به جای اینکه مستقیما راجع به موضوع صحبت کنیم، از آثار موضوع پی به خود موضوع می‌بریم و شعر نظامی چنین است. درواقع زمانی که میخواهد حرکت مرغی را نشان دهد، سراغ خود مرغ نمی‌رود، بلکه سراغ درختی می‌رود که مرغ روی آن نشسته و شاخ و برگ آن در مسیر باد تکان می‌خورد یا نسیمی که در جریان است. بعد به کمک این‌ها راجع به پرنده و پروازش صحبت می‌کند. این شگردی است که قرن‌ها بعد شاعران فرنگ کشف کردند، اما نظامی همان زمان این شگرد را کشف کرده و در شعر خود به بهترین نحو استفاده کرده است.
ترکیب‌‌سازی‌های زیبا، بدیع و عجیب و غریب نظامی از زبان فارسی
موحد در بیان ویژگی منحصر به فرد نظامی که او را از دیگر شاعران فارسی‌زبان متمایز می‌کند، گفت: باید به زبان نظامی نگاه کنیم. ترکیب‌های عجیب و غریبی که نظامی از زبان می‌سازد، منحصربه‌فرد است. البته ممکن است بعضی از آن‌ها هم جالب نباشد اما ترکیب‌های بدیعی ساخته است. مثلا در منظومه «لیلی و مجنون» وقتی میخواهد حال بد مجنون در فراق لیلی را نشان دهد، می‌گوید:
«طبال نفیر آهنین کوس/ رهبان کلیسیای افسوس
جادوی نهفته دیو پیدا/ هاروت مشوشان شیدا»
یا در «مخزن الاسرار» در مدح پیغمبر(ص) می‌گوید:
« تخته اول که الف نقش بست/ بر در محجوبه احمد نشست
حلقه حی را کالف اقلیم داد/ طوق ز دال و کمر از میم داد
لاجرم او یافت از آن میم و دال/ دایره دولت و خط کمال»
بنابراین اگر با دیده زیباشناسی بنگریم، نظامی بسیار ترکیب‌های زیبایی از زبان فارسی ساخته است و این ویژگی را می‌توان یکی از شاخصه‌های زبانی حکیم نظامی دانست.
وی افزود: وحید دستجردی که برای هر یک از خمسه نظامی یک جلد اختصاص داده، یک جلد مجزا هم برای ترکیب‌های نظامی اختصاص داده و معانی آن‌ها را بیان کرده است.
نظامی را متخیل‌ترین شاعر تاریخ ایران می‌دانم
موحد با تاکید بر اینکه شاعر را باید از زبان آن شناخت، تصریح کرد: نظامی از معدود شاعرانی است که زبان شاخص دارد و ترکیب‌سازی‌هایی در شعر خود دارد که هیچ نظیر و شبیهی قبل از آن نداشته و حقیقتا خلق کامل است. من نظامی را متخیل‌ترین شاعر تاریخ ایران می‌دانم.
گفت‌وگو از مطهره میرشکاری
انتهای پیام
