تربیت اخلاقی در کشور سلیقه‌ای است

به گزارش ایکنا فاطمه وجدانی، دانشیار معارف دانشگاه شهید بهشتی، 7 مردادماه در نشست علمی «مؤلفه‌ها و ویژگی‌های برنامه تربیت اخلاقی مؤثر با تأکید بر دیدگاه قرآنی» با بیان اینکه همه فلاسفه اخلاق و متولیان تربیت اخلاقی در سراسر جهان دنبال تربیت اخلاقی مؤثر هستند، گفت: غیر از اینکه افراد خودشان مسئول تزکیه نفس هستند ولی یکسری نهادها هم در دنیا مسئولیت این کار را دارند و در کشور ما هم نهادهای رسمی و غیررسمی مانند رسانه به عنوان نهادی بزرگ نقش‌آفرین است. مثلاً در کشور ما آموزش و پرورش و آموزش عالی براساس اسناد بالادستی مهم‌ترین وظیفه خود را تربیت دینی اخلاقی می‌دانند.

وی با بیان اینکه در اسناد کشور، تربیت اخلاقی دینی در اولویت بسیار بالاست، افزود: اینکه در عمل چه اتفاقی در حال رخ دادن است و از جهت برنامه و بودجه چقدر اولویت دارد بحث دیگری است. البته ما الان دنبال آسیب‌شناسی و تحلیل مفاهیم نیستیم بلکه می‌خواهیم بدانیم برای تربیت اخلاقی مؤثر چه باید کرد؟

وجدانی با بیان اینکه مراد از تربیت در اسناد بالادستی صرفاً ایجاد تغییر فکری و ذهنی نیست بلکه تغییر همه جانبه دینی و اخلاقی مدنظر است، اظهار کرد: وقتی تربیت اخلاقی مؤثر است که تبدیل به عمل و خلق اخلاقی و صفت نفسانی نسبتاً پایدار شود. تحقیقات میدانی نشان می‌دهد که ارزش‌های جوانان در جامعه تغییرات زیادی دارد و این تغییرات از سوی ارزش‌های فرامادی مانند ایثار و گذشت و خوشرویی و ... به سمت ارزش‌های مادی و ماتریالیستی و تشتت هویت، فردگرایی و ... پیش رفته است. 

وضعیت هشدارآمیز تغییر ارزش‌های اخلاقی

وی با اشاره به تغییر ارزش‌ها در سنین پایین‌تر، افزود: ارتباط با جنس مخالف در سنین پایین، خیلی بیشتر شده است؛ نقض احترام در روابط، عدم مسئولیت‌پذیری حل مسائل، خودنمایی با الگوهای غیرمتعارف، سردرگمی هویت و ضعف در کنترل خشم و کاهش خودآگاهی از جمله آسیب‌های این قشر است. در دوره متوسطه هم شاهد عدم روابط مناسب با خانواده، پرخاشگری و کاهش سازگاری با محیط، افزایش روابط نامتعارف جنسی و ـ بر اساس تحقیقات جدید ـ، عدم احساس مسئولیت در برابر اطرافیان، بی هدفی در زندگی، عزت نفس پایین و نداشتن روحیه مسئولیت‌پذیری، ضعف هویت و ضعف در امانتداری و ضعف خودآگاهی هستیم.

دانشیار معارف دانشگاه شهید بهشتی افزود: عمدتاً در محیط دانشگاه و نهادهای تربیتی آموزشی، مشغول کارهای آموزشی اخلاقی هستیم ولی این آموزش هم غالباً مؤثر نیست و البته تربیت اخلاقی به دروس معارف خلاصه شده است و ما فراتر از برنامه‌های درسی باید چنین کاری انجام دهیم و دست نسل جدید را بگیریم.

وی با بیان اینکه الان دو کار بیشتر از بقیه کارها صورت می‌گیرد، گفت: اولین کار آموزش نظری مفاهیم اخلاقی و مباحث اخلاقی صرف است که غالباً مؤثر نبوده است؛ کار دیگر آموزش مشاهده‌ای تربیتی و اخلاقی است. الان در عرصه نظری و آموزشی هم برنامه پربار و کامل و جامع نداریم چه رسد که آن را به مدل عملیاتی و برنامه درسی تبدیل کنیم و اگر این فرایند طی نشود، کل آموزش ما یکسری مواعظ خواهد بود.

مدل مناسب برای تربیت اخلاقی نداریم

وجدانی با بیان اینکه برخی کشورها متناسب با ارزش‌های خودشان یک مجموعه را به صورت آموزش گام به گام اخلاقی تدوین کرده‌ و به سمت برنامه‌ها و مدل‌های عملیاتی پیش رفته‌اند، اضافه کرد: متأسفانه ما هنوز در برنامه نظری هم به مدل‌های مختلف مطلوب دست نیافته‌ایم و خروجی نامناسب آن را در مدارس و دانشگاه می‌بینیم در حالی که چیزی مانند اردو یک تمرین عملیاتی برای انتقال مسئولیت‌پذیری به نسل جوان است.

دانشیار معارف دانشگاه شهید بهشتی با اشاره به تفسیر المیزان، افزود: در تعبیری در این تفسیر آمده است باید ابتدا به اخلاق فاضله عالم شد و بعد به آن عمل کرد تا به تدریج اخلاق فاصله به دست آید یعنی عواطف هم مبدأ معرفتی دارند و البته این آشنایی با این اخلاق می‌تواند آگاهانه و یا ناآگاهانه باشد، برخی از طریق تذکر و برخی از طریق تعقل مشخص می‌شود.

وی افزود: ما عمدتاً در آموزش سراغ یکسری مبانی و سراغ معرفت‌هایی که بارها تکرار شده است می‌رویم و آن را بحث می‌کنیم ولی چیزی که مغفول است فرایندهاست یعنی ما یکسری مواد خام آموزشی در اختیار معلم و استاد قرار می‌دهیم و از او می‌خواهیم خودش هر طور می‌تواند آموزش دهد ولی فرایند خیلی مهم است. اگر با نگاه علامه طباطبایی پیش برویم از منظر ایشان علم یقینی لزوماً ما را انسان اخلاقی نمی‌کند بلکه باید به آن عمل شود.

وجدانی ادامه داد: چیزی که متولیان تربیتی به نسل جدید آموزش می‌دهند بیان خوبی و بدی است ولی کودک و نوجوان ما در عمل دچار تعارض و تزاحم می‌شوند و اینکه چگونه از پسِ این تعارضات برآیند آموزش داده نمی‌شود و اخلاق کاربردی جزء دروس اصلی نیست و شاید برخی از استادان خوش‌سلیقگی کنند و به صورت مفصل به این بحث بپردزاند.

کمبود خودآگاهی؛ معضل بزرگ نسل جدید

دانشیار معارف دانشگاه شهید بهشتی با بیان اینکه خودآگاهی از معضلات بزرگ نسل جدید است و فضای مجازی فرصت بازیابی خویشتن را به آن‌ها نمی‌دهد، گفت: چند سال قبل می‌گفتند که نسل جوان به اندازه 3 دقیقه مکث کرده و بحث می‌کنند و الان این مسئله کمتر هم شده است و فرصت تعمق و تأمل در مطالب را به خود نمی‌دهند، همچنین مدارس ما کنکورمحور هستند و عمدتاً وارد فرایندهای تربیت اخلاقی داشتن نمی‌شوند.

وجدانی افزود: ما عمدتاً مدل کلی برای برنامه تربیت اخلاقی و محتوا را می‌دهیم ولی این مدل‌ها باید عملیاتی شوند یعنی با فرایند رشدی کودکان و روند روان‌شناسی تلفیق شوند و حتی می‌توان براساس مبانی دینی نوعی اولویت‌بندی برای ارزش‌های اخلاقی از سنین کودکی داشته باشیم. مثلاً در مقطع دبستان چگونه می‌توان مباحث تربیت اخلاقی را به منصه ظهور برسانیم.

دانشیار معارف دانشگاه شهید بهشتی با بیان اینکه دانشگاه‌ها باید مدل‌های اخلاقی مناسب را در اختیار نهادهای مجری قرار دهند و این کار انجام نشده است، افزود: اقدامات تکراری، نظری و موازی‌کاری از جمله آسیب‌ها است و کمتر به سمت برنامه‌های کاربردی جلو رفته‌ایم و به زبانی نیست که نهادهای مجری آن را بردارند و استفاده کنند بلکه در قالب مقاله و پایان نامه و مجلات علمی است و فراوری نشده است لذا طبق سلیقه عمل می‌کنند.  

وی اضافه کرد: تحقیقات جامعی برای سنین 15 تا 25 سال انجام شده است و یافته‌های اسفناکی در اختیار ما قرار می‌دهد لذا بیشتر ایرادات ناشی از افرادی است که کارهای علمی و نظری انجام می‌دهند و همه قصور متوجه نهادهای مجری نیست زیرا باید آموزه‌های دینی باید به زبان برنامه‌ای تبدیل شود وگرنه صرفاً یکسری ارزش‌های کلی و بیان فضایل و رذایل مؤثر نیست.

وضعیت نگران‌کننده خودآگاهی در نسل جدید

وی با بیان اینکه الان در دروس معارف، دانشجویان در 12 تا 13 جلسه یکسری مباحثی یاد می‌گیرند  و کل تربیت اخلاقی منحصر به این است لذا چنین خروجی را هم دارد، ادامه داد: البته برخی رشته‌ها مانند پزشکی و مهندسی اخلاق پزشکی و مهندسی دارند و البته طی دهه اخیر اخلاق حرفه‌ای در همه رشته‌ها وجود دارد ولی با دو واحد اخلاق نمی‌توان انتظار داشت که دانشجویان ما اخلاق‌مدار شوند در حالی که اگر همه اینها وجود داشت باز ممکن است ضعف خودآگاهی سبب شود تا فرد نتواند این تربیت را ایجاد کند و متأسفانه در کشور ما وضعیت خودآگاهی اخلاقی بسیار ضعیف و نگران‌کننده است.

وجدانی با تأکید بر اینکه نیاز است نهضت مؤلفه‌های ارزشیابی را در حوزه اخلاق ایجاد کنیم، بیان کرد: ارزشیابی از آموخته‌ها و برای آموزش امر بسیار مهمی در جهان است ولی ما به خصوص در این عرصه کاستی داریم. در آموزش نظری مؤثر مثلاً بحث پیگیری را داریم یعنی باید ببینیم بعد از 5 تا 10 سال آموزش چه نتایجی به دست آمده است ولی این ارزیابی الان اصلاً در جامعه وجود ندارد و ورود نکرده‌ایم در حالی که در آموزش مؤثر باید خروجی کارهای خود را ارزیابی کنیم و نقاط ضعف را اصلاح کنیم.

وجدانی با بیان اینکه نظام آموزش در کشور عمدتاً شناخت‌محوری آن هم با کاستی زیاد است، ادامه داد: الان در مدارس ما از مودت و رحمت و تعامل و دوستی سخن گفته می‌شود ولی از طرف دیگر نظام کنکورمحور ما رقابت و حسادت و دروغ و فریبکاری و آسیب به دیگران را پرورش می‌دهد و نه نوع‌دوستی و همدلی و ... لذا این دو هم راستا نیستند و در دانشگاه هم رقابت بر سر رنکینگ دانشگاه به نهاد آموزش عالی وارد شده است. عواطف در اخلاق قرآنی جایگاه بسیار مهمی دارد ولی ما در بحث آموزشی کمتر مورد توجه قرار داده‌ایم.

وی تأکید کرد: علامه طباطبایی بر حب و بغض تأکید زیادی دارند و محبت طبیعی، خیالی و محبت عقلی را مورد توجه قرار داده است. همچنین مهارت عملی هم از مؤلفه‌های مهم در تربیت مؤثر است ولی اصلاً در کشور برای آن وقت نداریم. البته به صورت غیررسمی در کشور مثلاً از سوی گروه‌های جهادی یکسری کارها انجام می‌شود ولی به صورت رسمی وجود ندارد.