شأن نزول «آیه مباهله» از منظر روایات اهل سنت

به گزارش ایکنا از اردبیل، به تصریح منابع روایی اهل سنت، مانند صحیح مسلم، مسند حنبل، سنن بیهقى، صحیح ترمذى، الدرالمنثور، احکام القرآن و ... «آیه مباهله» درباره امام على(ع) و حضرت فاطمه(س) و امام حسن(ع) و امام حسین(ع) نازل شده است.

غیر از روایات بسیاری که از ائمه معصومین(ع) در شأن نزول «آیه مباهله» صادر شده است، روایات فراوانى در منابع معروف و دست اول اهل سنت وجود دارد که با صراحت مى‌گوید: آیه مباهله درباره على(ع)، فاطمه(ع)، حسن(ع) و حسین(ع) نازل شده است، از جمله:

۱ ـ در «صحیح مسلم» در کتاب فضائل الصحابة در باب فضائل على بن ابیطالب(ع) از سعد بن ابى وقاص نقل شده که معاویه به سعد گفت: «چرا ابوتراب [على(ع)]را سبّ و دشنام نمى‌دهى؟ گفت: من سه سخن از پیامبر اکرم(ص) به یاد دارم که به خاطر آن‌ها نمى‌توانم على(ع) را دشنام دهم و اگر یکى از آن‌ها براى من باشد بهتر از تعداد زیادى اشتران سرخ مو است [این حیوان از گران‌بهاترین سرمایه‌هاى عرب محسوب مى‌شد]. سپس داستان حدیث منزلت در جنگ تبوک و داستان پرچم دادن به دست على(ع) در جنگ خیبر را ذکر مى‌کند، و بعد مى‌افزاید: «وَ لَمّا نَزَلَت هذِه الآیَةُ «قُل تَعالَوا نَدعُ اَبنائَنا وَ اَبنائَکُم» دَعا رَسُولُ الله(ص) عَلیّاً وَ فاطِمَةَ وَ حَسَناً وَ حُسَینا فَقالُ: اللّهُمَّ هؤُلاءِ اَهلى»(۱)(هنگامى که آیه مباهله نازل شد رسول خدا(ص) على(ع) و فاطمه(س) و حسن(ع) و حسین(ع) را فراخواند. سپس عرضه داشت: خداوندا این‌ها اهل‌بیت من هستند) و مصداق این آیه‌اند.

این حدیث را گروه دیگرى از بزرگان اهل سنت نقل کرده‌اند مانند: ترمذى در صحیح خود(۲) که بعد از نقل آن مى‌افزاید، ابوعیسى مى‌گوید: این حدیث، حسن، صحیح و غریب است (شاید غریب بودنش به خاطر ناسازگارى با پیش‌داورى‌هاى تعصب‌آمیز او است) و همچنین احمد حنبل در «مسند»(۳) و بیهقى در «السنن الکبرى» (۴) و سیوطى در «الدُر المنثور»(۵).

۲ ـ در «صحیح ترمذى» در جاى دیگر نیز حدیث از سعد بن وقاص نقل شده که وقتى آیه مباهله نازل شد؛ پیامبر اکرم(ص)، على(ع) و فاطمه(س) و حسن(ع) و حسین(ع) را فراخواند و عرضه داشت: «اللّهُمَّ هؤُلاءِ اَهْلى»«خداوندا این‌ها اهل‌بیت من هستند»(۶). همین حدیث را حاکم در «مستدرک الصحیحین» نقل کرده و در آخر مى‌گوید: «این حدیث صحیحى است که هماهنگ با موازین و شرایط صحت بر طبق عقیده شیخین «بخارى و مسلم» مى‌باشد(۷) و نیز بیهقى در «السنن الکبرى» آن را نقل کرده است»(۸).

۳ ـ سیوطى در «الدرالمنثور» از حاکم، ابن مردویه و ابونعیم در «دلائل» از جابربن عبدالله انصارى نقل مى‌کند: هنگامى که پیامبر اکرم(ص) قرار مباهله با مسیحیان گذاشت، روز بعد دست على(ع) و فاطمه(س) و حسن(ع) و حسین(ع) را گرفت و براى مباهله آورد؛ اما آن‌ها [مسیحیان] حاضر به مباهله نشدند. سپس جابر مى‌افزاید: آیه «تَعالَوْا نَدْعُ اَبْنائَنا وَ اَبنْائَکُمْ ...» درباره آن‌ها نازل شد(۹). سیوطى مى‌گوید: حاکم این حدیث را صحیح شمرده است.

۴ ـ در همان کتاب «الدّر المنثور» از ابن عباس نقل مى کند که هیئت مسیحیان نجران خدمت پیامبر(ص) آمدند و پس از شرح جریان مباهله و امتناع مسیحیان نجران مى‌افزاید: این در حالى بود که پیامبر اکرم(ص) بیرون آمد و با او على(ع) و فاطمه(س) و حسن(ع) و حسین(ع) بودند و به آن‌ها فرمود: «من دعا مى‌کنم و شما آمین بگویید» ولى مسیحیان نجران حاضر به مباهله نشدند و با پیامبر(ص) صلح کردند که جزیه بپردازند(۱۰).

۵ ـ در همان کتاب از ابن جریر از علباء بن احمر الیشکرى نقل مى‌کند هنگامى که آیه «قُل تَعالَوا نَدْعُ اَبْنائَنا ...» نازل شد؛ پیامبر اکرم(ص) به سراغ على(ع) و فاطمه(س) و فرزندان آن‌ها حسن(ع) و حسین(ع) فرستاد و به مخالفان پیشنهاد کرد حاضر به مباهله شوند [و آن‌ها خوددارى کردند](۱۱).

۶ ـ علامه طبرى در تفسیرش با سند خود از زید بن على در تفسیر این آیه نقل مى‌کند: «کانَ النَّبىُّ وَ عَلِىّ وَ فاطِمَةُ وَ الحَسَنُ وَ الحُسَینُ (ع)»«در آنجا پیامبر(ص) و على(ع) و فاطمه(س) و حسن(ع) و حسین(ع) بودند»(۱۲).

۷ ـ و نیز در همان کتاب به سندش از سدّى در ذیل این آیه چنین نقل مى‌کند: «اَخَذَ النَّبىُّ بِیَدِ الحَسَنِ وَ الحُسَینِ وَ فاطِمَةَ(ع) وَ قال لِعلىّ (ع) اَتبِعْنا»(۱۳)«پیامبر(ص) دست حسن و حسین و فاطمه(ع) را گرفت و به على(ع) فرمود: با ما همراه شو».

۸ ـ علامه ابوبکر جصّاص [که از علماى قرن چهارم هجرى است] در کتاب «احکام القرآن» در یک تعبیر گویا در مورد مباهله مى‌گوید: «اِنَّ رُوُاةَ السِیَر وَ نَقَلَة الاَثَرَ لَم یَخْتَلِفُوا فى اَنَّ النَّبِىَ(ص) اَخَذَ بِیَدِ الحَسَنَ و الحُسَیْنِ وَ عَلِى وَ فاطِمَةَ (رَضِى اللهِ عَنْهُمْ) وَ دَعى النَّصارى الَّذین حاجُّوهُ اِلَى الْمُباهَلَةَ»(۱۴)«راویان تواریخ و ناقلان آثار اختلاف ندارند در اینکه پیامبر اکرم(ص) دست حسن و حسین و على و فاطمه(ع) را گرفت و نصارى را که با او به بحث و ستیز برخاسته بودند به مباهله دعوت فرمود». مطابق گفته جصاص این مسأله مورد اجماع و اتفاق همه دانشمندان حدیث و تاریخ است.

۹ ـ همین دانشمندان در کتاب دیگرى به نام «معرفة علوم الحدیث» بعد از ذکر داستان مباهله مى گویند: «قالَ الْحاکِمُ وَ قَدْ تَواتَرَتِ الاَخْبارُ فى التَّفاسیر عَنْ عَبْدِاللهِ بْنِ عَبّاسَ وَ غیرِهِ اَنَّ رَسُولَ اللهِ(ص) اَخَذَ یَوْمُ الْمباهَلَةِ بِیَدِ عَلِى وَ حَسَنِ وَ حُسَیْن وَ جَعَلُوا فاطِمَةَ وَرائَهُمْ ثُمَّ قالَ هؤلاءِ اَبْنائَنا وَ اَنْفُسَنا وَ نِسائَنا»(۱۵)«حاکم مى‌گوید: در اخبار متواتر در کتب تفسیر از ابن عباس و غیر او آمده است که: رسول خدا(ص) روز مباهله دست على و حسن و حسین(ع) را گرفت و فاطمه از پشت سر مى‌آمد سپس فرمود: این‌ها فرزندان ما و نفوس ما و زنان ما هستند شما هم نفوس و فرزندان و زنانتان را بیاورید تا مباهله کنیم».

این، تنها بخشى از روایات مربوط به داستان مباهله و نزول آن درباره این بزرگواران است. بدیهى است تفاوت این احادیث در بعضى از جزئیات که فاطمه(س) همراه پیامبر(ص) بوده یا پشت سر پیامبر(س) مى‌آمده و یا على(ع) در کنار آن حضرت بوده یا پشت سر آن حضرت، تأثیرى در اصل مسأله نمى‌گذارد؛ زیرا در بسیارى از حوادث مسلم تاریخى مانند جنگ بدر، خیبر، احزاب و فتح مکه، اختلاف در نقل جزئیات و شاخ و برگ‌ها وجود دارد و کم‌تر حادثه مهمّ تاریخى را مى‌توان پیدا کرد که در این گونه امور جزئى، تفاوتى نداشته باشد.

منابع:

(۱). الجامع الصحیح المسمى صحیح مسلم، مسلم بن الحجاج أبو الحسین القشیری النیسابوری، تحقیق: محمد فؤاد عبد الباقی، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، بی تا، ج ۴ ص ۱۸۷۰، ح ۳۲، (باب ۴).

(۲). الجامع الصحیح سنن الترمذی، محمد بن عیسى أبو عیسى الترمذی السلمی، تحقیق: أحمد محمد شاکر و آخرون، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، بی تا، ج ۵، ص ۶۳۸، ح ۳۷۲۴ (باب ۲۱ باب مناقب على (ع)).

(۳). مسند أحمد بن حنبل، أبو عبد الله أحمد بن محمد بن حنبل بن هلال بن أسد الشیبانی، المحقق: السید أبو المعاطی النوری، عالم الکتب، بیروت، چاپ اول، ۱۴۱۹ هـ. ۱۹۹۸ م، ج ۱، ص ۱۸۵.

(۴). السنن الکبرى و فی ذیله الجوهر النقی، أبوبکر أحمد بن الحسین بن علی البیهقی، مجلس دائرة المعارف النظامیة الکائنة فی الهند ببلدة حیدر آباد، چاپ اول، ۱۳۴۴ ق، ج ۷، ص ۶۳؛ فضائل الخمسة من الصحاح الستة، سید مرتضى فیروزآبادى‏، اسلامیة، تهران، ‏ چاپ دوم‏، ۱۳۹۲‏، ج ‏۱، ص ۲۲۱ (باب فی أن علیا و فاطمة و الحسن و الحسین علیهم السلام هم آل محمد (ع)).

(۵). الدر المنثور فى تفسیر المأثور، سیوطى، جلال الدین، کتابخانه آیة الله مرعشى نجفى، قم، ۱۴۰۴ ق، ج ‏۲، ص ۳۹ (قوله تعالى إن مثل عیسى الآیة)، ذیل آیه ۶۱ سوره آل عمران.

(۶). الجامع الصحیح سنن الترمذی، محمد بن عیسى أبو عیسى الترمذی السلمی، تحقیق: أحمد محمد شاکر و آخرون، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، بی تا، ج ۵ ص ۲۲۵، باب ۴، ح ۲۹۹۹.

(۷). المستدرک على الصحیحین، محمد بن عبدالله أبو عبدالله الحاکم النیسابوری، تحقیق: مصطفى عبد القادر عطا، دار الکتب العلمیة، بیروت، چاپ اول، ۱۴۱۱ ق. ۱۹۹۰ م، ج ۳، ص ۱۶۳.

(۸). السنن الکبرى و فی ذیله الجوهر النقی، أبو بکر أحمد بن الحسین بن علی البیهقی، مجلس دائرة المعارف النظامیة الکائنة فی الهند ببلدة حیدر آباد، چاپ اول، ۱۳۴۴ ق، ج ۷ ص ۶۳.

(۹). الدر المنثور فى تفسیر المأثور، سیوطى، جلال الدین، کتابخانه آیة الله مرعشى نجفى، قم، ۱۴۰۴ ق، ج ‏۲، ص ۳۸، (قوله تعالى إن مثل عیسى الآیة، ذیل آیه مورد بحث با کمى تلخیص).

(۱۰). همان، ص ۳۹، (قوله تعالى إن مثل عیسى الآیة).

(۱۱). همان.

(۱۲). جامع البیان فى تفسیر القرآن، طبرى، ابو جعفر محمد بن جریر، دار المعرفه، بیروت، چاپ اول، ۱۴۱۲، ج ‏۳، ص ۲۱۲، (سوره آل‏ عمران، آیات ۶۲ الى ۶۳)؛ طبق نقل احقاق الحق و ازهاق الباطل، قاضى نور الله شوشترى، مکتبه آیت الله المرعشى، قم، چاپ اول، ۱۴۰۹ ق، ج ‏۳، ص ۴۷، (قال المصنف رفع الله درجته).

(۱۳). احقاق الحق و ازهاق الباطل، قاضى نور الله شوشترى، مکتبه آیت الله المرعشى، قم، چاپ اول، ۱۴۰۹ ق، ج ‏۳، ص ۴۷، (قال المصنف رفع الله درجته).

(۱۴). احکام القرآن، جصاص، احمد بن على، تحقیق: محمد صادق قمحاوی، دار احیاء التراث العربى، بیروت، ۱۴۰۵، ج ‏۲، ص ۲۹۵، (سوره آل‏ عمران، آیه ۶۱).

(۱۵). معرفة علوم الحدیث، أبو عبد الله محمد بن عبد الله الحاکم النیسابوری، تحقیق: السید معظم حسین، دار الکتب العلمیة، بیروت، الطبعة الثانیة، ۱۳۹۷ ق. ۱۹۷۷ م، ص ۹۶؛ مطابق نقل احقاق الحق و ازهاق الباطل، قاضى نور الله شوشترى، مکتبه آیت الله المرعشى، قم، چاپ اول، ۱۴۰۹، ج ‏۳، ص ۴۸، (قال المصنف رفع الله درجته).

برگرفته از آیین رحمت، معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی دفتر حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی

تهیه و تنظیم: زهرا رضازاده