رشد بی‌سابقه پژوهشکده‌های علوم قرآنی در غرب با رویکردی متفاوت

به گزارش خبرنگار ایکنا، نشست «آشنایی با مهمترین مراکز قرآن‌پژوهی جهان» امروز دوشنبه 4 دی‌ماه از سوی انجمن علمی قرآن و حدیث دانشگاه تهران و دانشگاه تربیت مدرس برگزار شد.

محمود واعظی؛ رئیس دانشکده الهیات دانشگاه تهران، در این نشست به سخنرانی پرداخت که در ادامه گزیده سخنان وی را می‌خوانید: 

 

ما در دانشکده‌های الهیات جمهوری اسلامی ایران و حتی در حوزه‌های علمیه، آنگونه که بایسته و شایسته است به حیطه مخاطبان خود نگاه نمی‌کنیم و برخی نهادها، جامعه آماری را همان شهر خودشان می‌بینند و توجه چندانی به افزایش ارتباطات بین‌المللی ندارند لذا وظیفه داریم به قدر توانمان تلاش‌ها را در زمینه قرآن‌پژوهی بیشتر کنیم. دانشگاه تهران در دوره جدید شعاری ویژه با عنوان «جهاد علمی برای تحقق دانشگاه کارآفرین با رویکرد مسئولیت‌پذیری اجتماعی» دارد. تمام این کلیدواژه‌ها جنبه عام دارند و مربوط به مخاطب خاصی نیستند. خواسته‌های تئوریسین‌های اصلی جمهوری اسلامی ایران همانند حضرت امام خمینی(ره)، رهبر معظم انقلاب، شهید مطهری، نواب صفوی، شهید بهشتی و... نیز جهانی بوده است لذا باید در این جهت تلاش کنیم و در همین راستا دانشکده الهیات دانشگاه تهران با حدود بیست دانشکده الهیات در سراسر جهان ارتباط دارد.

 

مراکز قرآن‌پژوهی در جهان را نمی‌توان در چند جلسه معرفی کرد بلکه صرفاً می‌توانیم مروری بر عناوین داشته باشیم وگرنه شناختن این مراکز و اهداف، خدمات، راهبردها، خروجی‌ها و آثار آنها، کار دشوار و زمان‌بری است. از سوی دیگر ما هم باید در عرصه بین‌الملل و ارتباطات جهانی سهم داشته باشیم چراکه بعضاً ارتباطات ما ضعیف است و از ارتباطات اثربخش غافل شده‌ایم. اگر از بنده سؤال شود که مراکز قرآنی جهان چند بخش هستند باید بگویم که حدود چهار گروه در این زمینه در سطح دنیا وجود دارد که یکی از آنها دانشگاه‌ها هستند که از جمله آنها در دانشگاه‌های خودمان هستند. البته دانشگاه‌هایی که تمام فعالیت آنها قرآنی باشد اندک هستند بلکه عمدتاً بخشی از فعالیت خود را به حوزه قرآنی اختصاص داده‌اند.

 

دوم اینکه در برخی از کشورها، به صورت خاص دانشکده‌هایی در این موضوع تعریف کرده‌اند؛ برای مثال سازمان اوقاف و امور خیریه در کشور ما دانشکده‌های قرآنی زیادی دارد یا اوقاف عربستان سعودی نیز چنین دانشکده‌هایی تأسیس کرده است. سومین حوزه فعالیت‌های قرآنی در قالب دپارتمان‌ها یا گروه‌های قرآنی است مثلاً در دانشگاه تهران،  دانشگاه فردوسی مشهد یا بسیاری از دانشگاه‌های دیگر، گروه‌هایی برای کارهای قرآنی تعریف شده است. قالب چهارم هم تعریف کردن تک‌درس یا پروژه‌هایی برای فعالیت‌های قرآنی است مثلا دانشگاه میشیگان آمریکا، چنین تک‌درسی را تعریف کرده است یا دانشگاه براندنبورگ آلمان، بزرگترین پروژه قرآن‌پژوهی دنیا را تعریف کرده است. نکته دیگر این است من مراکزی ندیده‌ام که به صورت خاص بر روی معناشناسی کار کنند چراکه چنین کارهایی عموما بیش از آنکه جنبه تحقیقات ساختاری داشته باشند دارای صبغه فردی هستند.

 

نکته دیگر درباره رویکردهای این مراکز قرآن‌پژوهی در سطح دنیاست. در جهان اهل سنت در شرایط فعلی، مکتب اصلی در زمینه فعالیت‌های قرآنی، مکتب اشعری‌گری است نه اعتزالی، به عبارت دیگر عقل‌گرایی جایگاه چندانی ندارد بلکه نص‌گرایی و حدیث‌گرایی در بسیاری از دانشکده‌های علوم انسانی مورد توجه جدی است. این در حالی‌ است که در اسلام، عقل‌ از جایگاه والایی برخوردار است. نکته دیگر اینکه مطالعات قرآنی در دنیای غرب بسیار گسترده است و پژوهشکده‌های بسیاری تأسیس شده که در طول تاریخ سابقه نداشته و گرایش اصلی غربی‌ها در زمینه فعالیت‌های قرآنی، فهم معارف نیست که ما دنبال آن هستیم بلکه برای آنها مواردی همانند نسخه‌شناسی، تاریخ تفسیر و هرمنوتیک قرآنی اهمیت دارد.

 

درباره مهمترین مراکز قرآن‌پژوهی در دنیا لازم است بگویم بدون تردید هیچ جای جهان به اندازه جمهوری اسلامی ایران کار قرآنی صورت نگرفته است. در چهل سال گذشته، فقط بیش از چهل دوره تفسیر قرآن توسط پیروان مکتب تشیع منتشر شده است و بعد از انقلاب، گرایشات قرآنی بسیار شدیدی در ایران پیدا شد و مؤسسه اسراء، پژوهشگاه معارج، دانشگاه قرآن و حدیث، گروه قرآنی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، پرتال جامع علوم قرانی در قم و بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی، از جمله مهمترین مراکز قرآن‌پژوهی در ایران هستند. بنابراین نباید تلاش‌های قرآنی در جمهوری اسلامی ایران را با جاهای دیگر مقایسه کنیم.

 

اگر از فعالیت‌های صورت گرفته در ایران صرف‌نظر کنیم در حال حاضر مهمترین مرکزی که در سطح جهان اسلام فعالیت قرآنی انجام می‌دهد دانشگاه الازهر مصر است که هزار سال قدمت دارد و از دوران فاطمیان در مصر ایجاد شده و یک دانشکده را به فعالیت قرآنی اختصاص داده است. دانشگاه طنطا نیز وابسته به دانشگاه الازهر است که گرایش به قرائات دارد اما کارهای تفسیری و تطبیقی در آنجا انجام نمی‌شود. 

 

مرکز دیگری که در دهه اخیر بسیار معروف شده و کارهای زیبایی در زمینه قرآنی انجام داده مرکز تفسیر دراسات قرآنی در شهر ریاض است که بنده آن را از نزدیک دیده‌ام و کتاب‌های جدید و جالبی در زمینه قرآنی تولید کرده‌اند. اینها خودشان را در جهان اسلام سرآمد و راهبر می‌دانند و ادعایشان این است که ما حرف اول را در تفسیر کلام‌الله می‌زنیم. شخصیت‌هایی هم که در آنجا وارد شده‌اند مقداری از تفکرات اشعری‌گری فاصله گرفته‌اند چراکه آنها هم فهمیده‌اند که باید با عقل و منطق کار کنند تا بتوانند تعاملات بهتری با جهان داشته باشند چون نمی‌توانند صرفاً بر اساس حدیث با غربی‌ها صحبت کنند. 

 

این مرکز قرآنی در شهر ریاض در همین راستا اقداماتی همانند پژوهش‌های نقدمحور، احیای متون خطی، تدوین معاجم و فرهنگ‌نامه‌های قرآنی و راه‌اندازی شبکه الکترونیکی تفسیر را در دستور کار خود قرار داده است. دانشکده قرآن و مطالعات اسلامی دانشگاه مدینه و دانشگاه علوم قرآن و علوم اسلامی سودان، از دیگر دانشگاه‌هایی هستند که در زمینه قرآنی فعالیت‌های زیادی دارند. مخصوصاً دانشگاه علوم قرآن سودان را از نزدیک دیده‌ام و در آنجا هم کارهای ارزنده‌ای انجام شده است. 

 

در دهه‌های اخیر شتاب تحولات قرآنی در جهان بی‌نظیر است مثلا مجله مطالعات قرآنی از سال 1999 در اروپا به صورت دوفصلنامه توسط دانشکده مطالعات شرقی آفریقایی وابسته به دانشگاه لیدن هلند از جمله این اقدامات است. در پاکستان نیز مؤسسات بسیار خوبی بر روی علوم قرآنی کار می‌‌کنند و کارهایشان هم زیباست. در غرب هم کارهای ارزنده‌ای علاوه بر مواردی که اشاره شد انجام شده است که در جلسات بعدی به آنها می‌پردازیم مخصوصاً معرفی بزرگترین مرکز هنری قرآنی در جهان، بزرگترین پروژه قرآنی جهان و نقش هلند در اروپا در زمینه فعالیت‌های قرآنی از جمله مهمترین مواردی هستند که باید درجلسات آینده مورد بررسی قرار بگیرند.

 

لازم به ذکر است که پنج هزار موسسه قرآنی ثبت شده در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی وجود دارد اما بروید بررسی کنید ببینید چند مورد از این مؤسسات، با همین کشور افغانستان ارتباط دارند لذا باید یقه صاحبان آنها را گرفت که به نام قرآن پول می‌گیرند و بروندادی هم ندارند و خدمت شایسته‌ای هم به مکتب اهل بیت(ع) انجام نداده‌اند. باید فعالیت این مؤسسات را زیر سؤال ببریم چون به همین علت است که نتوانسته‌ایم بدیهی‌ترین حرف‌های خودمان را به جهان اسلام برسانیم و وظیفه اصلی در این زمینه بر عهده رسانه‌هاست.