به گزارش خبرنگار ایکنا؛ ششمین هم‌اندیشی «جایگاه مطالعات قرآنی در اعتلای علوم انسانی، مطالعه موردی مسئولیت اجتماعی»، امروز، 26 بهمن‌ماه، با حضور جمعی از اندیشمندان‌ و علا‌قه‌مندان در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار شد.

علی‌اکبر علیخانی، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران در این هم‌اندیشی با موضوع «جوهره عدالت در قرآن و تضمین آن بر اساس قاعده اولویت» به ایراد سخن پرداخت و بیان کرد: اگر عدالت را به مثابه یک نظام جامع مطرح کنیم، هیچ حوزه‌ای در جوامع بشری از آن خارج نمی‌ماند و می‌تواند همه حوزه‌ها را پوشش دهد. همچنین در آن قالب، عدالت دارای شاخص‌ها، مبانی و رویکردهای متعددی در روش و بخش‌های متعدد جامعه است و این اجزای مختلف اصلی و فرعی، هرکدام با یکدیگر ارتباط نظام‌مند دارند و کارویژه خود را نیز خواهند داشت.

گزارش تصویری  هم‌اندیشی «جایگاه مطالعات قرآنی در اعتلای علوم انسانی»

وی تصریح کرد: هدف از نظام و نظریه عدالت، رساندن درست حقوق انسان‌ها به آنها در عرصه و زمینه‌های مختلف است. در حقیقت به سه دلیل، حقوق انسان‌ها آن‌طور که شایسته است به آنها نمی‌رسد؛ اول کمبود منابع و فرصت‌ها، دوم تعارض منافع افراد و گروه‌ها و سوم، زیاده‌خواهی انسان‌ها. بنابراین، مسئله من در این سخنرانی این است که از نظر قرآن، مهم‌ترین بخش عدالت یا یک نظام عادلانه چیست که اصل و جوهره عدالت محسوب می‌شود و ما را مطمئن می‌کند که عدالت را محقق کرده‌ایم.

بیشتر بخوانید؛

• فراستخواه: سیطره ژانر «قرآن و موضوعات» بر مفاهیم مرکزی دین‌شناسی

• ایازی: تحول معنوی و اخلاقی منوط به اصلاح وضعیت اجتماعی است

• شیخ‌زاده: آثار سیاسی اجرای آموزه‌های قرآن کریم در زمینه مسئولیت اجتماعی

علیخانی افزود: در اصل، سوال محوری دوبخش است؛ اول اینکه حوزه عدالت کدام است و یکی هم اینکه مرزهای اطمینان عدالت کدام است. ماهیت زندگی اجتماعی طوری است که روابط افراد به‌هم گره می‌خورد. کسی که یک اقدامی را انجام می‌دهد، ممکن است تعادل نظام اجتماعی را به‌هم بزند. بنابراین، منافع تمام افراد به‌هم گره می‌خورد و افراد و گروه‌ها منافع و خواسته‌های مشترکی پیدا می‌کنند و منافع و خواسته‌های آنها در یک راستا قرار می‌گیرد. به طور طبیعی، برخی از افراد، تعارض منافع نیز پیدا می‌کنند و در مقابل یکدیگر قرار می‌گیرند.

وی تصریح کرد: بنابراین، افراد و اصناف مختلف، با هر ترکیب جمعیتی و نژادی که داشته باشند، یا منافع مشترکی دارند، یا اینکه رقیب یکدیگر هستند و تعارض منافع دارند. فرقی هم ندارد که منافع، مادی یا معنوی باشد. انگیزه‌های آن نیز مهم نیست که خدایی یا نفسانی باشد. مهم این است که در عرصه علم و متناسب با فکت‌های علمی این تعارض را داریم. نتیجه شکل‌گیری این گروه‌ها و اصناف که براساس منافع افراد است، اینکه گروه‌های موافق و مخالف و گروه‌های دوست و دشمن شکل می‌گیرند و در جامعه، قطب‌بندی‌های مختلف تشکیل می‌شود. این دوستی و دشمنی نیز به دو صورت ظاهر می‌شود؛ یا دوستی و دشمنی سرد است، یعنی اشتراک و تضاد منافع فعال نیست اما بالقوه است و دوم اینکه این دوستی و دشمنی گرم است که اشتراک و تضاد منافعِ فعال در میان است و افراد، فی‌الحال برای رسیدن به آنها و کنار زدن رقبا اقدام می‌کنند.

مجریان عدالت دو نقش دارند؛ اول اینکه مجری عدالت هستند که نقش فاعلی دارند و در حوزه خود، دارای قدرت و اختیارات‌اند و آنها هستند که عدالت را تعیین و رهبری می‌کنند. دوم اینکه خودشان موضوع عدالت هستند و نقششان نقش ذی‌نفع است و خودشان در آن جامعه قرار دارند و موضوع عدل محسوب می‌شوند

این عضو هیئت علمی دانشگاه بیان کرد: در اینجا سوالی که مطرح می‌شود، این است که در این میان وظیفه عدالت چیست؟ وظیفه عدالت در قالب یک نظام عادلانه که اگر این نظام نبود، به عنوان مدیرانی که می‌خواهند مجری عدالت باشند، این است که این تعارض‌ها و تضادها را طوری مدیریت کند که با توجه به تمام تضادها و امکاناتی که وجود دارد، میانگینی از حق‌ها به بیشترین صاحب حق‌ها برسد و بیشترین رضایت عمومی را به دنبال داشته باشد و حقی از کسی ضایع نشود.

وی در ادامه افزود: مجریان عدالت دو نقش دارند؛ اول اینکه مجری عدالت هستند که نقش فاعلی دارند و در حوزه خود، دارای قدرت و اختیارات‌اند و آنها هستند که عدالت را تعیین و رهبری می‌کنند. دوم اینکه خودشان موضوع عدالت هستند و نقششان نقش ذی‌نفع است و خودشان در آن جامعه قرار دارند و موضوع عدل محسوب  می‌شوند. در این شرایط، تمایلات مجریان، مدیران و متصدیان عدالت، به این سمت می‌رود که در تقسیم منابع، فرصت‌ها و امتیازات و در رفع و حل مدیریت تضادها و تعارض‌های منافع و در جریمه متخلفان، اولاً به نزدیکان و هم‌فکران خود بیشتر توجه کنند که این دوستی و هم‌فکری، سرد یا گرم است و البته که دوستی گرم در اولویت قرار دارد و ثانیا، از مخالفان و معاندان و دشمنان کم بگذارند و به آنها بی‌توجهی کنند. اعم از اینکه این مخالفت و دشمنی از نوع سرد یا گرم باشد و البته مخالفت گرم شدیدتر است.

علیخانی تصریح کرد: دقیقاً اینجا است که قرآن وارد می‌شود و بر اجرای عدالت تأکید می‌کند و مجریان عدالت و مدیران و هر بازیگر مسلمان را مورد خطاب قرار می‌دهد و کاری با جامعه ندارد. در حقیقت به هر نسبت که یک مدیر می‌تواند مجری عدالت باشد، در مورد تقسیم منابع و قدرت، ایفای نقش می‌کند و تعیین می‌شود که مشخصاً باید در مورد دو گروه عادلانه رفتار شود که یک گروه نزدیکان، دوستان و موافقان هستند و این اجرای عدالت مبتنی بر آیه «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا قَوَّامِينَ بِالْقِسْطِ شُهَدَاءَ لِلَّهِ وَلَوْ عَلَى أَنْفُسِكُمْ أَوِ الْوَالِدَيْنِ وَالْأَقْرَبِينَ» است که در ادامه آیه، تدابیر لازم که اندیشیده شده نیز بیان می‌شود.

دشمنی مانع عدالت‌ورزی نیست

وی در ادامه افزود: در مورد اجرای عدالت پیرامون گروه دوم نیز مسئله این‌طور است که قضیه مربوط به مخالفان و معاندان و دشمنان است که شدیدترین وجه و ارتباط افراد با یکدیگر دشمنی است. در اینجا، باز هم قرآن می‌گوید که قاعده عدالت باید جاری شود و می‌فرماید «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنوا كونوا قَوّامينَ لِلَّهِ شُهَداءَ بِالقِسطِ وَلا يَجرِمَنَّكُم شَنَآنُ قَومٍ عَلى أَلّا تَعدِلُوا». یعنی دشمنی باعث نشود که شما عدالت نورزید. بنابراین اینجا جوهره عدالت و مهم‌ترین شاخص عدالت این است که عدالت را هم در مورد دوستان، هم‌فکران و هم‌حزبی‌ها و هم در مقابل دشمنان که انسان از آنها نفرت دارد و می‌خواهد علیه آنها رفتار کند رعایت کنید.

جوهره عدالت و مهم‌ترین شاخص عدالت این است که عدالت را هم در مورد دوستان، هم‌فکران و هم‌حزبی‌ها و هم در مقابل دشمنان که انسان از آنها نفرت دارد و می‌خواهد علیه آنها رفتار کند رعایت کنید

علیخانی بیان کرد: قاعده اولویت، یک قاعده یا قیاسی است که در آن، به دلیل قوی‌تر و شدیدتر بودن وجود علت در فرع یا یک بخش، آن حکم به اصل و کل نیز سرایت پیدا می‌کند. یعنی اینکه اگر عدالت را به مثابه یک سیستم جامع در نظر بگیرید، خواهید دید که در صدها حوزه نقش دارد که حوزه دوستی و دشمنی را نیز شامل می‌شود و می‌بینید که علت در اینها و جاری کردن عدالت در دوست و دشمن قوی‌تر است. لذا اگر با دشمن به عدالت برخورد کنید، به طریق اولی با نزدیک‌ترین افراد خود نیز می‌توانید به عدالت رفتار کنید.

وی تصریح کرد: یکی دیگر از بحث‌ها مرزهای اطمینان است. برای هرچیزی یک مرز اطمینان وجود دارد که یقین حاصل شود آن اتفاق افتاده است. در اینجا نیز، براساس این دو آیه، اگر در این دو حوزه یعنی حوزه دوستی و دشمنی به عدالت رفتار کنید، مرزهای اطمینان حاصل شده و در بقیه حوزه‌ها نیز می‌توانید به عدالت رفتار کنید. اگر نظام‌های حاکم در مورد دشمنان و دوستان عدالت را برقرار کنند، عدالت را در مورد دیگران نیز اجرا می‌کنند و سخت‌ترین بحث عدالت که در حوزه فوق است را اجرا کرده‌اند و می‌توانند مطئمن شوند که عدالت را به صورت کامل اجرا کرده‌اند.

این عضو هیئت علمی دانشگاه افزود: عدالت یک امر ذاتی و ماهوی در میان انسان‌ها است. حال آنکه در میان موجودات دیگر نیز عدالت حاکم است و به عبارت بهتر «بالعدل قامت السموات و الارض». اما قطب‌بندی و دوستی و دشمنی، ضمن اینکه طبیعی است، نسبی و عرضی است و اینکه می‌گوییم طبیعی است، یعنی واقعیت است. اما نکته مهم این است که این قواعد قرآنی باید در قوانین و مقررات حاکم شود و در قوانین مجلس و کشور آنها را ببینیم و بعد به سراغ دیگر دیگر آیات برویم. بنابراین لازم است که پژوهشگاه و پژوهشگران وارد شوند و قدری ملموس‌تر این مباحث را دنبال کنند تا این مباحث وارد نظام قانونی کشور شود و از این طریق جامعه‌ای را داشته باشیم که به عدالت نزدیک‌تر است.