مقوله سرعت و سبقت (در امر خیر و در امر شرّ) در قرآن از آن جهت در مطالعات تمدنی حائز اهمیت است که اساسا سرعت و سبقت در کار خیر، موجب تراکم در خیر میشود و تراکم و انباشتگی در خیر و نیکی به جریانی از خیرهای بزرگ تبدیل میشود و خیرهای بزرگ مسیر تمدن شدن را تسهیل میکند؛ همانطور که انباشتگی در شرور انسانی نیز تودههایی از شرکلان به وجود میآورد و شرور کلان نیز به زوال و انحطاط تمدنها میانجامد.
از سوی دیگر، سرعت و سبقت از آن رو در نگاه تمدنی اهمیت مییابد که امروزه یکی از عناصر و شاخصهای مدرنیته به مثابه رقیب گفتمان اسلامی، «سرعت» در تحولات فرهنگی، علمی و اقتصادی است. اسیر «سرعت» مدرن شدن آنهم در جهان اسلام و تهی بودن جهان اسلام از عنصر رقیب یا بدیل (برای سرعت) در میان مسلمانان، مسئله و معضل «عقبماندگی از خود و پیشروندگی در زمین غیر» را شدت بخشیده است.
«سعی»، «سرعت» و «سبقت» در نیکیکردن در آیات متعددی از قرآن آمده است مانند «أُولَئِكَ يُسَارِعُونَ فِي الْخَيْرَاتِ وَهُمْ لَهَا سَابِقُونَ» (مومنون: 61، و آل عمران: 114)، «سَابِقُوا إِلَى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ» (حدید: 21)، «وَسَارِعُوا إِلَى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ» (آل عمران: 133) «وَمَنْ أَرَادَ الْآخِرَةَ وَسَعَى لَهَا سَعْيَهَا» (اسراء: 19)، «فَاسْعَوْا إِلَى ذِكْرِ اللَّهِ» (جمعه: 9). آیات مربوط به سعی و سرعت محدود به امور خیر نیست، بلکه سرعت در کفر و گناه و دشمنی و فساد و عذاب هم در قرآن مورد اشاره قرار گرفته است: «وَلَا يَحْزُنْكَ الَّذِينَ يُسَارِعُونَ فِي الْكُفْرِ» (آل عمران: 176)، «وَتَرَى كَثِيرًا مِنْهُمْ يُسَارِعُونَ فِي الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ» (مائده: 62).
نکته اینکه، آنچه جامعه را به سمت صلاح یا زوال میبرد نه اصل خوبی یا بدی، بلکه «سعی» (جدیت و اهتمام) و «سرعت و سبقت» در خوبی و بدی است که ذاتا امری اجتماعی و در نسبت با دیگران شکل میگیرد. در تقابل بین دو گونه از سعی و سرعت (درخیر و شرّ)، وجود پشتوانههای ایمانی بسیار مهم است. اساسا امتداد اجتماعی ایمان در «سعی و سرعت در رفتار انسان» است. تا زمانی که ایمانی نباشد، شور و شتابی در هیچ سویه از خیر و شرّ نیز وجود نخواهد داشت. ایمانی پرشور به خیر و خوبی، نیکیهای انسانی را شتاب میدهد، و باور به شرّ نیز شتاب در بدیها را به وجود میآورد. بدین سان تقابل دو گونه از سرعت فزاینده در کژی و راستی در جامعه، برخاسته از برخورد دو گونه از ایمان و دو گونه از جهانبینی و جهانباوری است.
آخرتاندیشی یکی از شاخصهای ممتاز تمدنی بین مسلمانان (در مقایسه با یهودیان و مسیحیان) است. تأثیر آخرتاندیشی در رفتارِ اجتماعی و اینجهانی از آن رو حائز اهمیت است که عملِ دنیوی برای آخرت «وَمَنْ أَرَادَ الْآخِرَةَ وَسَعَى لَهَا سَعْيَهَا» (19/اسراء) با عملِ دنیوی برای دنیا «مَنْ كَانَ يُرِيدُ الْعَاجِلَةَ عَجَّلْنَا لَهُ فِيهَا مَا نَشَاءُ لِمَنْ نُرِيدُ» (18/اسراء) به جهت علت غاییِ متفاوتی که هریک دارد، متفاوت و متمایز از هم هستند:
اولا عمل دنیوی برای آخرت با انگیزههای الهی، اخلاقی، و انسانی شکل میگیرد؛ و ثانیا نیت ابدیت در رفتار، کیفیت عمل و حزماندیشی در مقام عمل و در نتیجه وزن عمل را در همین دنیا ارتقا میدهد. به بیان دیگر، هرچند نتیجۀ ظاهریِ عمل برای آخرت، نسیه است و نه نقد، لیکن همین نیت آخرتاندیشی موجب ارتقاء اخلاقی و اجتماعی عمل دنیوی در همین دنیا میشود (او چیزی نقدا همینجا و هماکنون به دست میآورد).
از سوی دیگر، هرچند نتیجه ظاهریِ عمل برای دنیا، نقد است و نه نسیه، لیکن همین نقداندیشی و دنیااندیشی، سطح عمل و وزن آن را تنزل داده و بدان زوال میدهد (او چیزی را همینجا و هماکنون از دست میدهد). (ببینید آیۀ «وَإِنْ كُلُّ ذَلِكَ لَمَّا مَتَاعُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا » 35/زخرف).
نکته آن که، توجه به آخرت به مثابه چشماندازی دور و افقی مانا، همت و اهتمام فرد را بلندتر میکند، فرصت او را در همین دنیا برای نیل به آن غایت نامتناهی تنگتر نشان داده، و در نتیجه تلاش و کوشش فرد مومن را در همین دنیا بموقع و سریع و فشرده قرار میدهد. فشردگی عملهای نیک ما را به آستانههای خیر کلان و خیرجهانی نزدیکتر میسازد.
خدای متعال در آیهی 133 از سوره آل عمران کلمه «سارعوا» را بکار برده و فرموده «وَسَارِعُوا إِلَى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ وَجَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّمَاوَاتُ وَالْأَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِينَ»، و در آیهی 21 از سوره حدید کلمه «سابقوا» را استفاده کرده و فرموده است: «سَابِقُوا إِلَى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ وَجَنَّةٍ عَرْضُهَا كَعَرْضِ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ». واژه «المسارعه» جدیت در تسریع حرکت است (چه رقیبی در کار باشد و چه نباشد)، لیکن در «المسابقه» نوعی مغالبه و غلبه بر دیگری وجود دارد (حتما باید رقیبی در جامعه باشد). مسابقه بدون رقیب و بدون دیگری معنا ندارد.
به رغم تفاوت بین مسارعه و مسابقه، در هر دو نوعی از «مشارکت دیگران» وجود دارد. یعنی مسارعه و مسابقه هر دو در جامعه و در زندگی جمعی ممکن میشود. مشارکت دیگران در «المسارعه»، برای گرفتن انگیزه و بلکه انرژی از دیگران برای سرعت گرفتنِ خود است. در این فرایند سرعت دیگران در امر خیر به سرعت من در امر خیر میافزاید. ولی مشارکت دیگران در «المسابقه» برای پیشیگرفتن خود از دیگران است (سبقت دیگران از من در امر خیر، به سرعت بیشتر و در نتیجه سبقت از دیگران میانجامد).
حال نکته تمدنی اینکه «مسارعه» و سپس «مسابقه» در نیکیها به مثابه دو روش مهم قرآنی در بزرگشدگیِ نیکیها از امر خُرد به سمت امر کلان (گلوله برفیهای نیکی)، و تسرّی نیکی از ساحتهای کوچک (مثلا خانواده) به ساحتهای بزرگ در مقیاس جهانی است.