شکست سپاه ابرهه؛ زمینه‌ساز رسالت پیامبر(ص)؛ دو نعمتی که نصیب قریش شد

به گزارش ایکنا؛ نهمین جلسه از سلسله جلسات تفسیر قرآن شریف لکزایی، دانشیار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با محوریت آراء و اندیشه‌‌های امام موسی صدر در کتاب «برای زندگی»، شب گذشته، 2 اردیبهشت، با محوریت سوره‌های «فیل» و «قریش» برگزار شد که در ادامه مشروح آن از نظر می‌گذرد:

یکی از مباحثی که به نظر مفسرین و به خصوص فقها رسیده این است که این دو سوره به گونه‌ای یک سوره هستند و فقها گفته‌اند اگر کسی بخواهد در نمازش به جای سوره توحید از سوره قریش استفاده کند، باید هر دو سوره را بخواند، بنابراین، سوره قریش نتیجه واقعه فیل است که در سوره بدان اشاره شده و به پیامدهای واقعه فیل برای قبیله قریش هم اشاره می‌کند که چطور به آنها نعمت امنیت و معیشت اعطا شده و افزون بر اینها به آنها عزت و افتخار بخشیده شده است.

بخش سیاسی – اجتماعی تفسیر این سوره هم حادثه فیل است که باعث شد مکه گرفتار استعمار یک دولت خارجی نشود و جالب اینکه ولادت پیامبر(ص) نیز در سال همین واقعه فیل بوده که خود یک واقعه بسیار مهمی است. ایلاف هم به معنای الفت و پیمان و صلح و محبتی است که میان قبیله قریش رخ می‌دهد. یک بخش مهمی از آن اشاره به حادثه حمله حاکم یمن اشاره دارد که ابرهه نام داشت و به مکه حمله کرد. امام موسی صدر می‌گوید سوره فیل به این واقعه مهمی که چند دهه قبل در مکه واقع شده اشاره دارد و به نوعی زمینه‌سازی برای رسالت پیامبر(ص) بوده که قریش به آن وظیفه خود در قبال رسالت پیامبر(ص) عمل کند و ادای این رسالت را بر عهده بگیرد، بنابراین یک نوع بسترسازی برای اتفاقی که چند دهه بعد رقم می‌خورد بوده است. از این‌رو سپاه ابرهه شکست می‌خورد و قریش به شکرانه این شکست باید بتواند رسالت خود را در برابر امانت الهی عمل کند.

این وظیفه حفظ اصالت و آزادگی آنها بوده است و اگر سیطره سپاه ابرهه در مکه رخ می‌داد مکه تحت استعمار سپاه حبشه قرار می‌گرفت و مردم مکه خار و ذلیل می‌شدند و به نفاق عادت می‌کردند. این باعث می‌شد که روحیات و اخلاق آنها از فضای آزادگی دور شود و اصالت آنها تحت‌الشعاع قرار بگیرد. این تعبیر را امام موسی صدر دارند که مهم است و ایشان در تحلیل این دو سوره ارائه چنین نظری ارائه می‌دهد و این دو را در پیوند باهم معنا می‌کنند.

سیطره ابرهه باعث می‌شد که مردم مکه نتوانند به درستی رسالت الهی را به دوش بکشند. امام هم می‌گویند به رغم آزار و اذیت و دشواری‌هایی که قریش در سر راه دعوت پیامبر(ص) ایجاد می‌کنند، اما پس از فتح مکه قریش با همه توانش ایمان می‌آورد و رسالت الهی را بر عهده می‌گیرد لذا هدف از واقعه فیل دور کردن این ذلت از قریش و آماده‌سازی قریش برای رسالت حضرت رسول(ص) بود. این یک بحث مهمی است که امام دارد و نگاه اجتماعی و نگاه تاریخی و نگاه سیاسی به بحث مربوط به این دو سوره را مطرح می‌کند. در آیات سوره قریش نیز دو نکته مورد تأکید است؛ یکی بحث اطعام و گرسنگی است که ممکن بود به اهل مکه برسد و یکی هم بحث امنیت. یعنی واقعه فیل باعث دو اتفاق مهم می‌شود؛ یکی اینکه قریش و مکه را از فقر و گرسنگی نجات می‌دهد، چون تجارت رونق می‌گیرد و بازارهای آنها رونق می‌گیرد و حجاج حضور چشمگیری در مکه پیدا می‌کنند و روحیه قریش تقویت می‌شود لذا سفرهای آنها رونق می‌گیرد و در همین سوره دو سفر زمستانی و تابستانی مورد اشاره قرار گرفته است که در این سفرها، کسی مزاحمتی برای آنها ایجاد نمی‌کند.

بنابراین سوره تأکید می‌کند ترس قریش را به امنیت، گرسنگی‌اش را به زندگی و ضعفش را به قدرت بدل می‌کند، چون رسالت قدرتی به رنج‌دیدگان می‌دهد که از گرسنگی خود، زندگی و رفاه را ایجاد کنند، بنابراین، اگر بخواهیم زندگی شرافتمندانه‌ای داشته باشیم، باید در حوزه‌های مختلف تولید قدرت کنیم و در حوزه فرهنگی هم این اتفاق بیفتد. پس از واقعه فیل آنچه اتفاق می‌افتد این تحول فرهنگی است. یکی از دلایلی که حاکم یمن قصد می‌کند که مکه را از بین ببرد همین وضعیت تجاری و وضعیت و رونق فرهنگی است که در مکه و کعبه وجود دارد که جالب است تلاش می‌کند این رونق را در یمن هم به وجود آورد و ابرهه در یمن یک زیارتگاه باشکوهی بنا می‌کند و تقاضا می‌کند مردم به آنجا بروند، ولی رونقی نمی‌گیرد و سپاهی را به سمت مکه حرکت می‌دهد که کعبه را تخریب کند.

از این‌رو، ابرهه به اهمیت کعبه پی برده بود که از این منظر کعبه رمز وحدت و قدرت اعراب بود و مکانی برای تحول فرهنگی هم محسوب می‌شد و امام موسی صدر این داستان را بسیار مفصل نقل کرده است و از چرایی این اتفاق پرده‌برداری می‌کند، بنابراین، سوره‌های فیل و قریش از نظر علما و فقها، یک سوره محسوب می‌شوند و اگر در نماز هم بخواهند تلاوت شوند، باید هردو باهم قرائت شوند، به همین جهت قرابت معنایی هم باهم دارند. کمااینکه امام فرموده‌اند ابتدای سوره که می‌گوید «لایلاف قریش»، یک متعلقی می‌خواهد که سوره فیل است و محبت و دوستی قریش پس از واقعه فیل رخ داد، بنابراین پس از این واقعه اتفاقات زیادی رقم می‌خورد که یکی از آنها ایجاد محبت در میان قریش است.

قصه جزیرة العرب در آن دوره این طور بود که دو امپراطوری ایران و روم حضور داشتند. در دو سوی دریای سرخ نیز بین حبشه و جزیره اختلافاتی است و گاهی حبشه سیطره پیدا می‌کند و برعکس، لذا این اختلافات بین حبشه و این بخش از جزیره که به خصوص یمن بوده است اتفاق می‌افتاده و در واقعه فیل این سیطره از ناحیه حبشه بوده است. نکته مهم بحث بی‌دولتی در جزیرة العرب است که پیش از ظهور اسلام فاقد دولت بوده‌اند. شمال شبه جزیره که تحت سیطره روم و جنوب که تحت سیطره ایران و حبشه بودند و نقطه مرکزی خالی از دولت بوده است. سپاه ابرهه هم که می‌خواست کعبه را تحت سیطره درآورد موفق نمی‌شود.

امام می‌گویند دو عامل ماوراء طبیعی موجب شکست ابرهه شد؛ یکی امتناع ورود فیلم‌ها به حرم بود و یکی حضور ابابیل است که با انداختن سنگ‌ریزه‌هایی به شکست این سپاه کمک می‌کنند و مراد از سجیل هم سنگ و گل بوده است. جالب است که اعراب مشرک که به دنبال انکار رسول خدا(ص) بودند، در برابر نزول سوره فیل سکوت کردند و امام می‌گوید این سوره یک نوع تحدی بوده است، چون وقتی نازل شد حدود پنچ دهه از این واقعه می‌گذشت و برخی از آنها که در واقعه بودند حضور داشتند.

همچنین امام موسی صدر یک بحث روش فهم قرآنی هم دارند و می‌گویند دو مکتب تفسیری داریم؛ یکی آنکه بر خرق عادت بیش از حد تکیه می‌کند و خیلی از آیات را این طور تفسیر می‌کند و یک مکتب دیگر که بر عقلانیت و علم به صورت افراطی تاکید دارد. هر دو را نقد می‌کند و در بخش دوم ایشان فرمایش محمد عبده را دارد که واقعه فیل را به عنوان یک بحث علمی مطرح می‌کنند اما اینها مورد نقد است و یکی از دلایلی که این نگاه بیش از حد عقلانی در تفسیر آیات قابل خدشه است، وضعیتی است که در آن دوره بوده که خیلی از کسانی که در واقعه فیل زنده بودند، واقعه را انکار نکردند.