استدلال موافقان و مخالفان isi چیست؟

حامد پوررستمی، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران، در گفت‌وگو با خبرنگار ایکنا، به بیان نکاتی درباره مقالات isi و اهمیت آن در جامعه علمی پرداخت و گفت: isi مخفف «Institute for Scientific Information» و یک مؤسسه اطلاعات علمی است که در حوزه علم‌سنجی و انتشارات علمی در دنیا فعالیت می‌کند. در سال 1960 توسط آقای یوجین گارفیلد تأسیس شد با این هدف که برای حوزه علم به شکل تخصصی کارهایی از قبیل تحلیل داده‌های علمی و بررسی آمار مقالات و پژوهش‌های علمی انجام شود. این مؤسسه در سال 1992 توسط مؤسسه علمی تامسون خریداری شد لذا به «تامسون isi» معروف شده و هنوز یکی از مؤسسات مهم علم‌سنجی است و کارش این است که مقالات و مجلات مهم و معتبر را نمایه می‌کند.

مهمترین خدمت isi

وی افزود: isi تا الان حدود بیست هزار مجله را پوشش داده است و معتقد است این مجلات از همه قوی‌تر هستند و می‌توانند حرف‌های علمی داشته باشند. این مؤسسه از جهات مختلفی، اقدام به دسته‌بندی و مشخص کردن جایگاه هر حوزه و رشته و نویسنده کرده است. مهمترین خدمت این مؤسسه این است که پایگاه داده‌های علمی و مقالات و مجلات و فهرست کتاب‌ها را نمایه‌سازی، نقل قول و تحلیل می‌‌کند و لیست همه مجلاتی که این پایگاه نمایه کرده است نیز در پایگاه مؤسسه تامسون مشخص است.

پوررستمی ادامه داد: یکی از خدمات این پایگاه گزارش استنادی مجلات است. منظور این است که به شما گفته می‌شود به کدام مجله ارجاع بیشتری داده شده است چون ضریب تأثیر این مجلات بالاتر می‌رود و الان هم یکی از شاخصه‌های اصلی برای اعتبار مجلات علمی همین است که به صورت سالانه در قالب یک گزارش از سوی مؤسسه تامسون ارائه می‌شود. برای اینکه یک مجله را نمایه کنند فرآیندهایی پیچیده و استانداردهایی از منظر شاخص‌های علمی دارند و در پروسه‌ای که معمولا زمان‌بر هم هست یک مجله را نمایه می‌کنند. هر سال معمولا دو هزار مجله به این فهرست افزوده می‌شود و هر سال هم تعدادی از مجلات از لیست آنها خارج می‌شود چون معتقدند این مجلات اُفت کرده‌اند.

دیدگاه‌های مختلف درباره isi

عضو هیئت علمی دانشگاه تهران گفت: در مورد isi سه نظریه وجود دارد. برخی می‌گویند اینها مقالات علمی دنیا را به بازی خودشان گرفته‌اند یعنی به صورت مفت و رایگان از این سرویس علمی در سراسر دنیا استفاده می‌کنند و آن را تحت سیطره خودشان دارند و حتی پول هم می‌‌‌گیرند تا مجلات را در پایگاه خودشان نمایه کنند. خیلی از اساتید هم به دنبال این هستند که مقالات خود را در مجلاتی چاپ کنند که در isi نمایه شده باشد. برخی می‌گویند که این نوعی برده‌داری است چون دیگران می‌نویسند و به این پایگاه تقدیم می‌کنند و آنها هم هرگونه استفاده‌ای که دوست دارند از این مقالات می‌کنند اما معلوم نیست بر چه اساس باید آنها آقا بالا سر باشند. 

وی ادامه داد: در بسیاری از دانشگاه‌ها، مهم نیست که یک مجله در isi نمایه شده باشد اما متأسفانه در ایران اهمیت زیادی به این موضوع داده می‌شود. شاید هم به خاطر تصمیمات دانشگاه‌ها باشد چراکه بعضا یک استاد برای تبدیل وضعیت باید چند مقاله isi داشته باشد لذا ناچار است مقالات خود را در آنچا چاپ کند ولو اینکه پول بدهد. در میدان انقلاب هم افرادی هستند که پول می‌گیرند و معلوم نیست با چه ترفندی مقالات را در این مجلات چاپ می‌کنند. این بازار کاذب به شدت به آموزش عالی ضربه می‌زند و متأسفانه بسیاری از دانشجویان هم از این وضعیت دلسرد هستند.

پوررستمی تصریح کرد: برخی معتقدند مبنا را باید نیاز کشور و حل یک مسئله گذاشت نه اینکه دستگاه چاپ مقاله راه بیاندازیم چون به شدت به آموزش عالی آسیب می‌زند. وقتی مقاله‌محوری اصل قرار گیرد از آموزش غفلت می‌شود و دانشجو به حاشیه‌ کشیده شده و استاد از رسالت اصلی خود که تحقیق و پژوهش و تربیت است جا می‌ماند چون به شدت سرگرم مقالا isi می‌شود. در این شرایط تحلیل و شناخت دانشجو هم کاهش پیدا می‌کند چون بعضا تحت فشار استاد باید مقاله خود را در isi چاپ کند. در سال 2018 ایران رتبه 16 را در مستندات علمی جهان داشت اما در شاخص نوآوری رتبه 71 را داشت. این دو با هم تناسب ندارند چون باید به هم نزدیک باشند و این نشان می‌دهد بُعد نوآوری، حل مسئله و نیازسنجی‌ها از چاپِ صرفِ مقالات بسیار پائین است. همچنین در آمارها آمده که ایران با بیش از شصت هزار مقاله و سند علمی رتبه پانزدهم جهان را داشته اما سهم صادرات محصولات و خدمات فناوری فقط یک درصد بوده است و این هم عدم تناسب را نشان می‌دهد.

تضعیف مهارت‌محوری و روحیه عملگرایی

وی افزود: یکی دیگر از دلایلی که مخالفان isi ذکر می‌کنند این است که روابط ناسالمی در مسیر چاپ مقاله بین استاد و دانشجو شکل می‌گیرد و متأسفانه بخشی از جامعه دانشگاهی ما به آن مبتلا شده است. نکته دیگر اینکه در چنین فرآیندی، مهارت‌محوری و روحیه عملگرایی تضعیف و به بیکاری فارغ‌التحصیلان و افزایش تقلب و سرقت علمی دامن زده می‌شود و اساسا زندگی شغلی و تحصیلی دانشجویان را تحت تأثیر خود قرار داده است. مخالفان می‌گویند آنها حتی از برخی مسائلی که محرمانه است و نباید در جریان آن باشند مطلع می‌شوند و مثلاً اختراع و نوآوری جوانان ما به شکل مفت در اختیار آنها قرار می‌گیرد و گاهی ممکن است علیه آن کشور هم استفاده شود. به همین دلیل است که مخالفان معتقدند این روند در نظام آموزشی و این معیار ارتقای اساتید به شدت سیستم علمی را آزار می‌دهد و تضیف می‌کند.

عضو هیئت علمی دانشگاه تهران یادآور شد: البته موافقان هم می‌گویند عصر رقابت است و باید از لحاظ علمی جنگید و تلاش کنیم مقالات علمی خود را به دنیا عرضه کنیم و یکی از جاهایی که شاهراه علمی دنیاست isi است که باید در اینجا به دنیا نشان دهیم در حوزه نوآوری و تولید مقالات علمی و پژوهش‌های به روز، حرفی برای گفتن داریم و چه بهتر از اینکه یک پایگاه علمی بین‌المللی، اقدامات علمی و نویسندگان ما را به زبان انگلیسی به دنیا معرفی می‌کند و این امر در رنکینگ دانشگاه‌ها و مجلات ما هم مؤثر است. 

توجه اندک در isi به علوم اسلامی

وی ادامه داد: دیدگاه سومی هم وجود دارد که معتقد است باید مبنا را نیازهای کشور، روحیه پژوهش و شاگردپروری بگذاریم و به جای توجه صرف به ابزارها و تکنولوژی‌های آموزشی، به فکر تقویت دانشجو باشیم. isi زمانی می‌تواند موجب بالندگی کشور شود که ناظر بر حل مسائل و نیازهای کشور باشد لذا این مسیر نیاز به اصلاح دارد بدین معنی که مقاله isi شاخص اصلی در ارتقا و تبدیل وضعیت نباشد بلکه صرفا یکی از مسیرها باشد. تحقق این امر نیازمند تصمیم‌گیری مسئولان است. خوشبختانه کارهای خوبی شروع شده و این مسئله در حال کمرنگ شدن است و معیارهای دیگری جایگزین می‌شود و امیدوارم این روند سرعت بگیرند بنابراین بر اساس دیدگاه سوم باید پژوهش خودمان را بر اساس رشد دانشجو، حل یک مسئله و اثبات یک فرضیه بگذاریم و در این شرایط می‌توانیم محصول خودمان را به دنیا هم عرضه کنیم ولی صرف چاپ مقاله در isi معیار اصلی نباشد.

عضو هیئت علمی دانشگاه تهران در پایان گفت: یکی دیگر از آفت‌ها تأخیر در انتشار مقالات است چون پروسه‌ای زمان‌بر برای انتشار طی می‌شود و البته باید استانداردهای آنها هم رعایت شود لذا در علوم انسانی و اسلامی با آنها چالش داریم چون مبنای آنها در این زمینه که بر اساس تجربه‌گرایی است با ما متفاوت است از این جهت است که مشاهده می‌کنیم مقالات کمتری در زمینه علوم اسلامی در این مجلات چاپ می‌شود البته برخی معتقدند که آنها سعی دارند مقالات وحی‌پایه و اسلامی ما را چاپ نکنند. ان‌شاء الله که به سمت خوباوری حرکت کرده و معیار را حل مسائل داخلی قرار دهیم و مسیر تعالی و پیشرفت را بر اساس الگوی اسلامی و ایرانی طی کنیم.